Nieuws

In Perswijn #3 leest u over mousserende wijnen uit Alta Langa, Costières de Nîmes en de proeftuin van Stan Beurskens. Verder aandacht voor wijnbeurs Millésime BIO, het Bichot-profiel en crus bourgeois. Laat u inspireren door liqueur de tirage, Rías Baixas en het recept voor nieuwe Bordeaux.

Met maar liefst 573 proefnotities zuidelijke Rhône: rood en wit uit AOP’s / AOC’s, rood en wit uit Veneto en Delle Venezie, mousserend wit uit Italië en onversterkt droog wit uit Andalusië, inclusief Vino de Pasto.

En natuurlijk in PERSWIJN #3 de vertrouwde columnisten, rubrieken, diepgravende artikelen, inspirerende restaurants, wijn-spijscombinaties, nieuws en nog veel meer! PERSWIJN #3 is vanaf 5 mei verkrijgbaar in de winkels en bij onze ambassadeurs. En ook in onze webshop.

Op zoek naar een bijzonder moederdagcadeau waar zij lang plezier van heeft? Verras je moeder (of jezelf!) met een jaarabonnement PERSWIJN.

De nieuwste editie (PERSWIJN #3 – vanaf 5 mei in de winkel) wordt mooi ingepakt bij je moeder bezorgd. Geef haar voor slechts €60 een jaar lang leesplezier en inspiratie met 8x PERSWIJN magazine + specials + online toegang tot oude en recente nummers + kortingen op proeverijen en events die wij organiseren. Dit moederdagabonnement loopt automatisch af. Deze actie loopt tot en met 6 mei in verband met het optijd verzenden voor moederdag.

 

Het was niets anders dan een schok, gisteren eind van de middag. Jonnie Boer overleden, nog maar 60 jaar oud. Eigenlijk niet te bevatten. Ik weet heel goed dat er nu een lawine van verhalen los zal komen, van iedereen die hem goed, of minder goed kende. En iedereen heeft ook zo zijn eigen verhaal. Maar ik kan het niet laten om het mijne te vertellen over deze unieke chef, die zo plotseling uit zijn familie is weggerukt. En zijn familie was heel belangrijk voor Jonnie. Ik kan me herinneren dat hij een keer tijdens de lunch wegging om zijn kinderen naar dansles te brengen. Het liet een paar dingen zien die essentieel waren voor zijn persoon en vakmanschap. Hij kon rustig weggaan zonder dat het voor de kwaliteit ook maar íets uitmaakte. Delegeren was zijn grote kracht, anders dan bij andere topchefs, die soms zelfs elk bord dat de keuken verliet, zelf wilden zien. En dan was er natuurlijk zijn neus voor goed personeel, anders had dit niet gekund. Altijd was er een sous-chef van grote klasse die het werk in de keuken naadloos kon overnemen. Denk aan Sidney Schutte, die nu zelf twee sterren heeft in Spectrum, hier in Amsterdam, en misschien straks (ook) wel drie. Een andere kracht was dat Jonnie (en Thérèse) ook op een chique manier omgingen met een puntje van kritiek. Toen we ooit in onze restaurantgids Grootspraak een kritische noot plaatsten over het wijnarrangement, kwam per omgaande de vraag wat er misschien beter zou kunnen. Dat getuigde van klasse.

Bijzonder is ook dat Jonnie altijd zichzelf is gebleven, wat bij zijn status niet vanzelfsprekend was. Ook volgde hij altijd zijn eigen weg, los van de trends, die er altijd zijn. Met wel wat nieuwigheden uit de moleculaire keuken van El Bulli, maar altijd met mate. Hij zette zijn eigen trend met het gebruik van streekproducten, waarmee hij de mooiste gerechten maakte. En hij bleef altijd nieuwsgierig. Toen hij ons ooit een tulpenbol serveerde, legde hij uit dat hij dat deed omdat hij zo graag zelf wilde ervaren hoe het was om in de oorlog tulpenbollen te eten. Nou ja, een moeilijke vergelijking, want als hij met zo’n product aan de gang ging, dan werd het meteen ook iets bijzonders. Maar hij liet zich ook inspireren door klassieke Franse gerechten, zoals de combinatie van époisse met aardappel. Goddelijk. We zullen ons Jonnie herinneren als een groot chef én aimabel persoon. We wensen Thérèse, Jimmie, Isabelle en de medewerkers van Brass Boer Thuis, Senang Restaurant & Lounge, Brasserie Jansen en De Librije veel sterkte met dit enorme verlies.

Ronald de Groot

Het vergisten van hele trossen wordt steeds populairder, zowel voor witte wijnen als voor rosé en rode wijnen. De aspecten ervan verschillen per type wijn, maar het hoofddoel is meestal hetzelfde: meer frisheid in de wijn. Het gebruik van hele trossen (whole bunch fermentation in het Engels) is vooral opvallend voor rode wijnen, die vaak gemaakt worden met druiven die juist volledig ontsteeld zijn. Dat ontstelen doet men vooral om eventuele vegetale aroma’s en smaken uit de steeltjes te voorkomen. En om geconcentreerde wijnen te krijgen, met veel kleur en structuur. 

Maar het gebruik van hele trossen is weer zeer in trek. Het effect van niet-ontstelen en het gebruik van hele trossen is veelledig en lijkt soms in strijd met het hoofddoel van meer frisheid. Want de steeltjes bevatten extra kalium, waardoor de pH van de wijn stijgt (en de wijn analytisch minder zuur wordt). Bovendien vindt er altijd een beetje macération carbonique plaats, die ook bijdraagt aan een kleine toename van de pH. Maar anderzijds zorgen hele trossen voor een lagere gistingstemperatuur, vaak wat minder kleur en meer florale, vers-fruitige en peperige aroma’s. Bovendien nemen de steeltjes wat alcohol op en geven ze water af, waardoor de wijn iets lichter wordt. Producenten hebben het vaak over meer perceived freshness in wijnen van hele trossen dan van ontsteelde druiven. 

Whole bunch fermentation is –behalve bij gamay voor Beaujolais– vooral gebruikelijk bij pinot noir en syrah

Whole bunch fermentation is –behalve bij gamay voor Beaujolais– vooral gebruikelijk bij pinot noir en syrah. Bij cabernet sauvignon en cabernet franc veel minder, vanwege de vele methoxypyrazine (met groene paprikageur) die cabernet bevat. Toch durft men ook in Bordeaux bij merlot maar zelfs de cabernets steeds vaker een deel van de druiven voor de gisting niet te ontstelen. Rode wijnen van gisting met hele trossen blijken namelijk meer astilbine te bevatten, een stofje dat de wijnen meer zoetigheid geeft en tevens gerelateerd wordt aan een verhoogd mondgevoel (meer vulling en textuur).  

Meestal wordt slechts een aandeel hele trossen gebruikt. En in het algemeen neemt dat aandeel toe voor de hogere cuvées, afkomstig van de beste wijngaarden, waar de druiven vaak heel gezond en fenolisch het best rijp zijn. Die trend zie je vooral in de Bourgogne. Ook veel rode vin nature wordt gemaakt op basis van hele trossen, niet alleen voor frisheid maar ook om beter zonder toevoeging van sulfiet te kunnen werken. Hele trossen zijn minder gevoelig voor zuurstof dan ontsteelde druiven.

Lars Daniëls, Magister Vini.

 

 

Wat zou de wijnwereld zijn zonder kalkbodems?

tekst en foto’s: Lars Daniëls

In Europa komen zoveel van de beste wijnen van kalkrijke bodems, dat we kalk bijna automatisch associëren met hoge wijnkwaliteit. Buiten Europa vind je maar weinig wijngebieden met kalk in de grond. Hoe komt dat? En wat maakt kalkbodems zo goed voor wijnbouw?

Uiteraard moeten we eerst nog eens definiëren wat kalksteen is en hoe het ontstaat. Daartoe citeer ik vrij uit de scriptie van Chris van de Meene MV, afgestudeerd fysisch geograaf, voor Magister Vini, getiteld Wijnkwaliteit en de belangrijke rol van kalk(steen). ‘Kalksteen wordt gerekend tot de sedimentgesteenten en bestaat in pure vorm uit het mineraal calciet (calciumcarbonaat, CaCO3) dat weer is opgebouwd uit de elementen calcium (Ca), koolstof (C) en zuurstof (O).’ De carbonaatmineralen komen vooral uit koraal, schelpdieren en planten, die miljoenen jaren geleden leefden in meren en (binnen)zeeën. Het kan ook ontstaan zijn doordat opdrogende meren en zeeën verzadigd raakten met kalk en het neersloeg.

afbeelding: Le Montrachet, wijngaard met de perfecte kalkbodems?

 

Kalksteen en kalkmergel

De omstandigheden waaronder kalk werd afgezet, hebben in belangrijke mate de latere gesteente gevormd. Ook factoren als druk, plooiing en chemische en fysische verwering speelden daarbij een grote rol. Het is van belang onderscheid te maken tussen krijtsteen, kalksteen en kalkmergel, want er zijn vele varianten. In de basis zijn er twee hoofdtypen gesteente: kalksteen en kalkmergel. Krijtsteen is een hele pure vorm van kalksteen, die voornamelijk bestaat uit calciet afkomstig van coccolieten – de schelp van eencellige algen die overvloedig voorkwamen in de warme, ondiepe zeeën van het Krijt. Andere vormen van kalksteen zijn onder meer oölitische kalksteen, die ijzeroxiden bevat, en dolosteen, een magnesiumrijke variant.

Mergel zit qua samenstelling tussen kalksteen en kleisteen in. De verhouding tussen kalk en klei kan daarbij sterk variëren. Wanneer het calcietgehalte tussen de 35 en 65 procent ligt, spreekt men van kalkmergel. Het grote verschil met kalksteen zit in het hogere gehalte aan kleimineralen, wat onder andere bijdraagt aan een betere watervasthoudcapaciteit. De kleur van kalksteen en kalkmergel verschilt. Zuivere kalksteen is wit, terwijl kalkmergel – afhankelijk van de aanwezigheid van klei en ijzeroxiden – een okergele tot roestbruine kleur kan aannemen. Mangaanoxide kan kalksteen zelfs zwart kleuren.

afbeelding: Sant’Agata-mergel, een typerende zanderige kalkmergel van Barolo en Barbaresco

 

Bodems met klei

De bodems die zich op kalksteen hebben gevormd, verschillen ook flink. Bodemkundig gaat het vaak om leptosols, cambisols en calcisols. Veelvuldig worden nog oudere aanduidingen als rendzina, terra rossa, terra fusca en sol brun gebruikt. Harde kalksteen is stenig, droog en vrij arm en de vaak dunne, stenige en ijzerhoudende bodems erop geven weinig groeikracht, ondanks hun gunstige pH. Ze kunnen echter genoeg kleimineralen bevatten, waardoor de watervasthoudcapaciteit van de bodem omhoog gaat en de voedselopname uit de bodem wordt verbeterd. Het zeer effectieve kleimineraal montmorilloniet wordt wel gezien als het geheim van goede bodems op kalksteen, zoals in de Côte de Nuits. Kalkmergels bevatten sowieso relatief veel kleimineralen; de bodems erop kunnen heel kleirijk zijn, zoals in delen van Barolo waar je na flinke neerslag een paar dagen nauwelijks de wijngaard in kunt. Op de Muschelkalk van Franken vind je lokaal machtige bodems.

afbeelding: Chardonnay op ijzerhoudende kalkmergel in Les Combettes, Puligny-Montrachet

 

Europa onder water

De vraag of we in Europa gewoon mazzel hebben gehad met alle kalk, valt te beantwoorden met ja. De geologische geschiedenis heeft bepaald dat Europa buitengewoon bedeeld is met kalk. We moeten terug naar de vorming van de continenten om dat te begrijpen. De vorming van Europa zoals we dat nu kennen, begint eigenlijk pas als het supercontinent Pangea langzaam opbreekt in het noordelijke Laurazië (grofweg wat nu Noord-Amerika, Europa minus de Balkan en Azië minus India en Arabië is) en het zuidelijke Gondwanaland (Zuid-Amerika, Afrika, India, Oceanië en Antarctica). Tussen Afrika en het Arabisch Schiereiland enerzijds en Europa en Azië anderzijds, opende zich meer en meer een grote zee, de Tethysoceaan. Deze bestond tussen 230 en 38 miljoen jaar geleden, merendeels ten tijde van de Jura en het Krijt, toen het warmer was dan nu. De westelijke Tethys bevond zich grotendeels waar nu Europa ligt en bestond uit meerdere ondiepe zeeën, waarin veel kalk werd afgezet. In een eerdere periode, tijdens het Muschelkalk (Midden-Trias, ± 240 miljoen jaar geleden), was er in West- en Midden-Europa ook al een bekken waarin veel kalk werd afgezet. Een latere periode waarin delen van Europa onder water stonden, was tijdens het Mioceen (± 20-5 miljoen jaar geleden).

afbeelding: Europa tijdens het Muschelkalk (©Hans Hagdorn 2005,  Muschelkalkmuseum https://www.muschelkalkmuseum.org/im_steinbruch/muschelkalk/, geen veranderingen gedaan)

 

Kalk buiten Europa

Het is natuurlijk niet zo dat die afzettingen van kalk alleen in Europa plaatsvonden. Er zijn vele plekken op aarde waar dat is gebeurd en kalk(steen) ook aan de oppervlakte komt. Maar die komen buiten Europa niet vaak overeen met wijngebieden. Zo kennen de VS zeker grote gebieden met kalksteen, maar die bevinden zich in het zuidoosten, het midwesten, in Texas en The Great Basin. En nauwelijks in de wijnbouwzones van Californië, Oregon en Washington State.

Ook de wijngebieden op het zuidelijk halfrond zijn karig bedeeld met kalkbodems. Uitzonderingen zijn meestal kustgebieden, zoals de Australische Limestone Coast, met als bekendste gebied Coonawarra, met zijn terra rossa op kalksteen. Ook dichtbij de Chileense kust, zoals in Limarí en Huasco, tref je wat kalksteen aan. In Uco Valley zit er een poederig laagje calcium om de grote ronde keien, maar er is geen echt kalksteen. En het kalkgehalte in de bodems van Robertson in Zuid-Afrika komt van verkalkte termietenheuvels.

afbeelding: Een van de weinige kalkrijke terroirs in Chili, Talinay in Limarí

 

Vitis berlandieri

De kalksteen van Texas vormt geen goede basis voor kwaliteitswijnbouw, maar is toch van groot belang voor
de wijnwereld. Want de inheemse druivensoort vitis berlandieri wordt veel gebruikt in kruisingen voor
onderstokken. Die zijn niet alleen resistent tegen phylloxera, maar hebben ook een goede tolerantie voor 
actieve kalk in bodems. Voorbeelden zijn Fercal, 41B, 161-49 Couderc en 420 A. Vitis berlandieri heeft 
aldus sterk bijgedragen aan het herstel en de huidige duurzaamheid van al die goede Europese wijngaarden
op kalkrijke bodems.

 

Kalk in Europese wijngebieden

Nee, dan Europa. Als we alleen al kijken naar Frankrijk, zien we hoe prominent kalkbodems zijn in gebieden, die beroemd zijn om wijn van de allerhoogste kwaliteit. Een kleine opsomming: krijtbodems in Champagne en Touraine, respectievelijk craie en tuffeau genoemd; de kalkmergels in Chablis, Sancerre en Pouilly-Fumé, vernoemd naar het geologische tijdvak van hun afzetting, zoals Oxfordien, Kimméridgien en Portlandien; de kalkrijke mergels uit het Bajocien van de Jura, het ijzerrijke oölitische kalksteen uit het daarop volgende Bathonien van de Côte de Nuits; en de veel minder oude calcaire à Astéries van Saint-Émilion en Barsac. Hun kalkrijke bodems brengen geweldige wijnen voort, van de beste méthode traditionnelle, via groots wit en rood tot en met complex edelzoet. Ook in Duitsland, Spanje en Italië hebben vele beroemde wijngebieden kalkrijke bodems. Langhe in Piëmonte, Valpolicella in Veneto, delen van Toscane; Rioja Alavesa en Ribera del Duero; en grote delen van Rheinhessen en Franken, en kleinere zones in de Pfalz, Württemberg en Baden.

afbeelding: Kalkrijke terroirs in Rioja Alavesa

 

Mazzel en toeval

Europa heeft dus mazzel gehad en is heel ruim bedeeld met kalkrijke bodems. Maar waarom zijn ze zo goed voor kwaliteitswijn? Die vraag is lastig te beantwoorden, want vele aspecten spelen een rol. Allereerst iets dat niks met de geologie te maken heeft: het is zo dat kalkrijke bodems in Europa veelal simpelweg te vinden zijn in voor wijnbouw klimatologisch heel geschikte zones. Maar daarmee bagatelliseer je de rol van de bodems. Kalkbodems hebben andere eigenschappen dan bodems op zandsteen, graniet, schist, leisteen, tufsteen of (ander) vulkanisch gesteente, die in Europese wijngebieden ook veel voorkomen.

 

pH en kleur

Een groot verschil met bodems op kalkarme gesteenten, is dat de pH (zuurgraad) van kalkrijke bodems (veel) hoger is, meestal 7 en meer. Ze zijn alkalisch of basisch en dus niet zuur. Het voordeel voor planten is dat de opname van de belangrijke macro-elementen stikstof, fosfor en kalium, alsmede van magnesium en calcium, goed kan plaatsvinden in zeer licht alkalische bodems (pH 7-7,5). Dit is positief voor het bladgroen, eiwitproductie, het transport van suikers, de celwanden, en dus voor de groeikracht, de vruchtbaarheid en de levensduur van de druivenplant. Gezonde planten geven goede druiven. Een ander verschil is de kleur van de bodem. Lichtgekleurde kalkbodems weerkaatsen veel zonlicht, waardoor ze relatief koel blijven en er minder (snel) water verdampt uit de bodem (evapotranspiratie). Het teruggekaatste zonlicht verwarmt echter wel de druivenzone aanzienlijk. Bij donkergekleurde bodems, zoals die op leisteen, is een en ander andersom, met bodems die snel opwarmen en een koelere druivenzone.

afbeelding: Witte kalksteenbodems hoog in Chaume de Talvat, Chablis 1er cru

 

Elegantie, stevigheid en ronde zuren

Als het over effecten van kalkbodems op wijnkarakter en -kwaliteit gaat, komen vaak termen als verfijning, elegantie, nervositeit en spanning voorbij. Maar kalk in combinatie met klei wordt bij rode wijnen ook geassocieerd met stevigheid. Veel is al geschreven over het effect van kalkrijke bodems op de zuren van wijn. In Frankrijk hoor je vaak dat kalkbodems wijnen met meer zuren geven. In Duitsland, waar men ter vergelijking wijnen heeft van arme, stenige zure bodems als graniet en leisteen, met heel directe zuren, roemt men juist het neutraliserende effect van calcium op de zuren, die verzachting geeft; Abpufferung der Säure noemt men dat. Dat lijkt logisch; calciumcarbonaat wordt niet voor niets gebruikt om wijnen te ontzuren. En misschien waren Chablis en Sancerre juist daarom toch drinkbaar in koelere tijden.

afbeelding: De wijngaarden van Westhofen in Rheinhessen liggen ook op kalksteen

 

De klasse van kalk

Nu is het wellicht verleidelijk om ten slotte te gaan oreren over de pracht van grootse, onbereikbare Bourgognes. Maar interessanter is het om te kijken naar gebieden waar de renommee van wijnen van kalk van veel recentere datum is. Zoals in Rheinhessen, waar Riesling van de kalkrijke bodems van de Wonnegau pas sinds een jaar of 20 kan wedijveren met die van de rode leisteen van de beroemde Roter Hang. En nu in even groot aanzien staat als die van Mosel en Mittelhaardt, waar ze komen van leisteen en zandsteen respectievelijk. Beroemde producenten van Riesling op kalk, zoals Carolin Spanier (Weingut Battenfeld-Spanier) en Klaus-Peter Keller (Weingut Keller) geven aan dat Riesling van kalkrijke bodems ‘nerveuzer en levendiger’ zijn dan die van leisteen, zeker in hun jeugd. Beiden waarderen ook hun typerende ‘zoutigheid’, die je veel minder terugvindt in Riesling van de Roter Hang bijvoorbeeld. Ik kan niet anders dan dit beamen en zou ook nog de intensiteit van goede Riesling van kalk willen noemen. Het zijn wijnen die ik drink uit Bourgogneglazen trouwens. Toeval? Hoe dan ook, de klasse van kalk vind je terug in zijn wijnen, of het nu gaat om Sauvignon blanc, Chardonnay, Riesling, Pinot noir, Merlot, Tempranillo of Nebbiolo. Wat zou de wijnwereld zijn zonder kalk?

 

Afgelopen week was ik en ook de komende dagen ben ik ondergedompeld in het jaarlijkse primeur-circus van Bordeaux. Toegegeven, een echte bubbel. Maar toch dringt het nieuws van buiten wel in de bubbel door. Vooral ook omdat het nieuws eigenlijk niet zo goed te bevatten is. Alsof er tegenwoordig een soort losgeslagen peuter achter de knoppen zit van een van de machtigste landen ter wereld. In The New York Times werd dit treffend beschreven als een ‘new level of madness’.

Want dit soort nieuws is voor de wijnboeren hier wel belangrijk, natuurlijk. Bordeaux zit al in een flinke dip, en hogere exporttarieven naar de V.S., toch een belangrijke markt, maken de situatie er niet florissanter op. Het vreemde van dit soort tariefmaatregelen is natuurlijk ook dat je niet alleen producenten treft. Ook de wijnhandel in de V.S. zelf zal er onder lijden, zelfs de horeca. Maar goed, ik hoef niet uit te leggen hoe dom het allemaal is. Wel merk je hier in Frankrijk dat mensen gevoeliger blijken te zijn voor dit soort externe factoren dan bijvoorbeeld bij ons. Afgelopen vrijdag waren we in een restaurant waar we vaker komen, maar het was nu vrijwel uitgestorven. We vroegen de bediening wat er aan de hand was. ‘Sinds de oorlog in Oekraïne en nu het rumoer rond de Amerikaanse president, merken we dat er minder gasten komen. Het is rustiger geworden in de horeca. Daar komt bij dat er ook meer restaurants zijn gekomen’. Het lijkt erop dat Fransen wat fatalistischer zijn ingesteld, minder optimistisch dan wij. Op de châteaux krijg je te horen dat het vooral de duurdere wijnen zijn die moeilijker verkocht worden, daarbij houden de consumenten de hand op de knip.

Iedereen kan begrijpen dat dit voor de wijnboeren hier in Bordeaux geen goed nieuws is. Met minder verkopen in eigen land, waar de horeca niet lekker draait, en minder verkopen van rode wijnen in het algemeen, is de handel lastig. De ‘tariefturbulentie’ die we nu zien, vlak voor de primeurverkopen van een toch al lastig jaar, zijn wat we noemen de ‘perfecte storm’. Uit andere wijngebieden komen al berichten dat Amerikaanse importeurs hun import van wijn even ‘pauzeren’. Niet zo vreemd, als je van te voren niet weet hoeveel het nieuwe importtarief zal bedragen – wat zelfs van dag tot dag kan veranderen. Wat kopers haten, is onzekerheid, en de onzekerheid is zo’n beetje maximaal.

Je kunt je voorstellen dat een primeurverkoop van Bordeauxwijnen onder deze omstandigheden heel lastig zal worden, niet alleen wegens deze onzekerheid. Er zijn ook nog grote voorraden van goede, eerdere jaren. En hoewel de kwaliteit van de beste wijnen van 2024 echt niet tegenvalt – wat straks te zien is aan mijn notities – zullen niet veel kopers geneigd zijn een jaar dat niet écht top is – en dat is het niet – op dit moment te kopen. Sommige wijnboeren zeggen dat hun ’24 beter is dan hun ’23, maar ik denk dat veel wijndrinkers daar eerst nog van overtuigd moeten worden. De kwaliteit van ’22 is sowieso niet te evenaren. Maar dat veel topchâteaux dankzij hun financiële middelen en technische kennis na een oogst met veel regen toch goede wijnen hebben kunnen maken, is een prestatie op zich. Dat zouden ze dertig jaar geleden niet gekund hebben.

Maar onder de streep kunnen we stellen dat de onverwacht goede wijnen alleen maar zullen worden verkocht als er een duidelijke prijsprikkel komt. Op dit moment gaan er al geruchten dat sommige premiers crus hun prijzen drastisch zullen gaan verlagen. Dat zou de enige manier zijn om de markt weer op gang te krijgen. Wel moet worden gezegd dat het ook de châteaux zijn die daarvoor de financiële ruimte hebben. Bij lager geklasseerde wijnen zal die ruimte een stuk kleiner zijn, omdat ze beduidend minder geld krijgen voor hun wijnen. Bovendien zijn de opbrengsten laag dit jaar. Dus dat wordt nog spannend. Maar een andere manier om de primeurmarkt in leven te houden, die zie ik eerlijk gezegd niet.

Ronald de Groot

Deficit irrigation is een Engelse verzamelterm voor diverse manieren van irrigatie, waarbij de druivenplanten net genoeg water krijgen om gezond te blijven, te groeien, een economische opbrengst te geven én druiven van gewenste kwaliteit te leveren. Irrigatie is vooral nodig in gebieden met warme of hete zomers, waarin te weinig neerslag valt. Ernstige waterstress (gebrek aan water) is negatief voor de groei en de opbrengst van druivenplanten. Gecontroleerde waterstress is juist positief voor wijnkwaliteit, vooral van rode wijn: het resulteert in minder groei en kleinere druiven, met meer concentratie van polyfenolen en suiker.

Deficit irrigation reguleert de waterstress. Er zijn verschillende typen. Bij sustained deficit irrigation (SDI) krijgt de wijngaard gedurende het hele groeiseizoen net genoeg aanvullend water. Regulated deficit irrigation (RDI) is een praktijk waarbij gedurende bepaalde perioden tijdens de cyclus van de druivenplant watergebrek wordt gecreëerd, om water te besparen en tegelijk de negatieve impact op opbrengst en kwaliteit te beperken. Voor wijnkwaliteit is de belangrijkste periode om RDI toe te passen van vruchtzetting tot véraison. Dan wordt overmatige vegetatieve groei sterk beperkt, terwijl de potentiële opbrengst maar gering af hoeft te nemen. Ook partial root drying (PRD) is een vorm van deficit irrigation. Daarbij krijgt de ene kant van de rij van druivenplanten twee weken lang beperkt water en de andere twee weken de andere kant. Daardoor raakt de plant hormonaal in de war; ondanks flinke waterstress sluiten de stomata (huidmondjes) maar deels, waardoor de fotosynthese doorgaat maar de verdamping uit de bladeren wordt beperkt. Vooral RDI en PRD worden gezien als goede manieren om water te besparen en toch een economische opbrengst te hebben, essentieel in tijden van klimaatverandering.

Lars Daniëls, Magister Vini.

Onlangs kwamen de nieuwe jaargangen van Roero, Barbaresco en Barolo uit. 2022 was klimatologisch een uitdagend jaar en dat proef je in Roero en Barbaresco. 2021 daarentegen is een groots jaar voor Barolo, met klassieke, complete wijnen die zeer gewild zullen zijn.

Het was enigszins te verwachten, want elders in Europa is het niet anders. Zelden was het contrast tussen twee opeenvolgende jaargangen zo groot als tussen 2022 en 2021. Maar in tegenstelling tot andere wijngebieden zoals Bordeaux, Bourgogne en delen van Duitsland, bracht in Piemonte juist 2021 de betere wijnen voort. Sterker nog, 2021 bleek een groots jaar, zoals de Barolo’s overtuigend lieten zien.

2022 daarentegen was in de wijngaard op zijn zachtst gezegd uitdagend. De wijnen weerspiegelen de warmte en droogte van dat jaar, vaak met aroma’s van gestoofd fruit en opvallend milde zuren. Tenminste, dat moesten we op basis van de proeverijen van Barbaresco en Roero 2022 concluderen – Barolo volgt volgend jaar pas.  Toch zal ook voor de jong toegankelijke stijl van 2022 een publiek zijn. Nebbiolo blijft immers onverminderd populair. Bovendien is niet iedere liefhebber een doorgewinterde aficionado met een honger naar tannine en zuren – de kenmerken waar Nebbiolo uit klassieke goede jaren om bekendstaat.

Hier vindt u, zoals beloofd in mijn artikel in de net uitgekomen PERSWIJN 2 van dit jaar, alle proefnotities van de wijnen die ik heb geproefd tijdens Nebbiolo Prima 2025 – de grote primeurproeverij van Barolo, Barbaresco en Roero. Niet alleen Barolo 2021 en Barbaresco en Roero 2022, maar ook de recent uitgebrachte Riserva’s, uit 2019, 2020 en 2021. Maar liefst 307 wijnen!

Lars Daniëls

Proefnotities

De grootste appellation van de noordelijke Rhône is opmerkelijk gevarieerd en dynamisch. Crozes-Hermitage doet zijn wel klinkende naam eer aan, met overtuigende wijnen, ook in het betaalbare segment.

door Lars Daniëls

Hoewel de appellation in de volksmond kortweg Crozes wordt genoemd, is het Hermitage in de officiële naam natuurlijk niet onbelangrijk. Hermitage is de beroemdste cru van de noordelijke Rhône en een van de bekendste herkomstbenamingen van de hele wijnwereld. Als je daarvan kunt meeprofiteren, doe je dat uiteraard. En ook al hebben grote delen van het huidige grondgebied weinig gemeen met de wijngaarden op de wereldberoemde heuvel, historisch gezien is de naam helemaal logisch.

Klein begin, grote uitbreiding

Crozes-Hermitage is een dorp ten noorden van de Hermitage-heuvel en de naamgever van de appellation, die al in 1937 de status van AOC kreeg. Tot en met 1952 gold deze benaming alleen voor de wijngaarden van die kleine gemeente. Pas daarna werd de appellation uitgebreid en aanzienlijk. De dorpen Érôme, Serves-sur-Rhône, Gervans, Larnage, Tain-l’Hermitage, Mercurol, Chanos-Curson, Beaumont-Monteux, La Roche-de-Glun en Pont-de-l’Isère mochten ook AOC Crozes-Hermitage gaan maken. Daarmee werd het de grootste appellation van de noordelijke Rhône (Côtes du Rhône speelt in het noorden een heel bescheiden rol), zij het aanvankelijk vooral potentieel. Laurent Fayolle, de eerste producent die ik bezocht tijdens mijn bezoek, vertelt: “Tot 1990 kwam Crozes-Hermitage vooral uit de dorpen in het noordelijke deel, dus uit Crozes-Hermitage zelf en Érôme, Serves-sur-Rhône, Gervans, Larnage en ook Mercurol. Het inmiddels beroemde plateau des Chassis is voor grootschalige wijnbouw pas 30 jaar oud, op Domaine Combier en Domaine de Thalabert van Jaboulet na. Maar het is nu wel goed voor 75% van de hele productie.” Voorheen was het vooral een gebied waar fruit als abrikozen en kersen werden geteeld.

Terroir: diverser dan gedacht

De ontginning van het zuidelijke deel van de appellation, vaak gemakshalve aangeduid als Les Chassis – hoewel het gebied uit veel meer lieux-dits bestaat dan alleen het eigenlijke Les Chassis – heeft het beeld van Crozes-Hermitage flink veranderd. En ook verrijkt.

Dit heeft allereerst met terroir te maken. Terwijl de noordelijke wijngaarden grotendeels op een granieten ondergrond liggen en de wijnen vaak doen denken aan die van de westkant van Hermitage –alleen dan wat minder krachtig – heeft het terroir van Les Chassis, met zijn galets roulés op rode klei, meer overeenkomsten met dat van de zuidelijke Rhône. De wijnen uit dit gebied zijn ook beduidend mediterraner dan die van het noordelijke deel.

Maar Crozes-Hermitage is veel diverser dan deze grove tweedeling, tussen het graniet van het noorden en de galets roulés van het zuiden. Op meerdere plekken, zoals in de dorpen van het noordelijke deel en bij Mercurol en Chanos-Curson, bestaat de bodem uit löss (op graniet). Heel bijzonder zijn de bodems bij de ruïnes van het kasteel van Larnage, die bestaan uit kaolien, een witte klei.

En dan hebben we het nog niet over de specifieke klimatologische verschillen tussen noord en zuid. Die worden mede bepaald door verschillen in hoogte, waarbij het noordelijk deel niet alleen minder warm is door de noordelijke ligging ‘achter’ de Hermitage-heuvel, maar ook omdat de wijngaarden gemiddeld 50-100 meter hoger liggen dan die in het zuiden. Het zuiden profiteert volop van de warme mediterrane lucht die door het Rhônedal zijn weg omhoog zoekt.

Rode Crozes

Voor de appellation Crozes-Hermitage mogen drie druivenrassen worden gebruikt. Voor rood is dat syrah, eventueel aangevuld met maximaal 15% marsanne en/of roussanne. Die moeten samen met syrah worden vergist en mogen tot maximaal 15% samen met syrah in gemengde wijngaarden staan aangeplant. Syrah geeft net als elders in de noordelijke Rhône heel intense en pure wijnen, met goede kleur, goed fruit, goede tannine en doorgaans genoeg frisheid. Die van het graniet van het noorden zijn slanker en frisser dan die van de rolkeien in het zuiden, die krachtig, kruidig en warm overkomen. Laurent Fayolle vertelt over de uitdagingen van warme jaren, die steeds meer voorkomen: “Syrah geeft in warme, droge jaren veel tonen van réglisse (zoethout, geur van drop). Dat zou een stressaroma kunnen zijn.”

Witte Crozes

De witte Crozes wordt gemaakt van marsanne en/of roussanne, waarbij de aanplant van marsanne groter is. François Tardy van Domaine des Entrefaux vertelt over roussanne: “La Roussanne was eerder in Crozes-Hermitage dan marsanne en is historisch de witte druif van Crozes, maar verdween om haar wisselvalligheid.” Nu is roussanne weer populair om aan te planten en geliefd om aroma’s van gele bloemen, honing en een ronde, sappige smaak. Maar die is iets minder lang in de afdronk dan die van marsanne, geeft Laurent Fayolle aan. En hij licht toe over Marsanne: “Marsanne heeft grotere trossen dan Roussanne en wordt meestal eerder geoogst. Ze geeft meer body en structuur dan Roussanne, het kan zelfs lijken alsof er hout is gebruikt terwijl er geen hout aan te pas komt. Typerend is ook een lichte bitterheid, die echter wel elegant moet blijven; bij lage zuren wordt die bitterheid minder verfijnd.” Dat heeft ook te maken met de timing van de oogst, benadrukt hij: “We kunnen niet meer wachten tot de schil bruinig wordt, want dan is de zuurgraad te laag. We moeten eerder ingrijpen, wat betekent dat je veel in de wijngaard moet zijn en constant moet proeven. Anders ben je te laat. Laboratoriumanalyses geven te weinig informatie en komen vaak te laat.”

Hoewel Syrah zowel uit het noorden als uit het zuiden van Crozes anders maar even goed kan zijn, geldt dat minder voor witte wijnen. Het is algemeen geaccepteerd dat Les Chassis te warm is voor wit. Het noorden, met zijn granieten bodems, en de omgeving van Mercurol en Chanos-Curson, waar löss overheerst, zijn daarentegen veel geschikter.

Recente jaargangen

De warme, droge vintages van de afgelopen jaren worden in het algemeen (zeer) hoog gewaardeerd door de internationale media en de meeste producenten. 2018 was heel goed wat betreft kwaliteiten en opbrengsten, zowel voor rood als voor wit. 2019 was stevig en heel goed, met wijnen die goed zullen ouderen. 2020 komt heel mooi aromatisch, rijp en verleidelijk over. En 2022, met zijn warme, droge zomer en vroege oogst, wordt ook omhoog geschreven. Dat geldt niet voor het koele en uitdagende 2021, dat als matig wordt gezien. Toch is dat te kort door de bocht, want we proefden tal van prachtige wijnen, zowel rood als wit. Emmanuel Darnaud breekt ook een lans voor 2021: “Over 2021 wordt wat neerbuigend gesproken en geschreven,” zegt hij. “Maar ik denk dat, in tegenstelling tot noordelijkere regio’s zoals de Bourgogne, de Syrah-wijnen uit Crozes in 2021 wél voldoende rijp zijn. Daarnaast zijn ze fris, elegant en uiterst doordrinkbaar. Zeker geen slecht jaar.”

Hele trossen of niet

Darnaud merkt terecht op: “Met de wisselende jaren en de vele uitdagingen is de rol van de wijnmaker nog belangrijker geworden, denk ik. Het is cruciaal om de balans in de wijnen te bewaken.”

Dat is een uitdaging waar elke wijnmaker op zijn eigen manier mee omgaat. Een mooi voorbeeld daarvan is het contrast tussen twee van de bekendste producenten van Crozes-Hermitage – en Les Chassis in het bijzonder – wiens wijngaarden deels op steenworp afstand van elkaar liggen: Domaine Alain Graillot en Domaine Combier. Alain Graillot stond bekend om zijn vinificatie met hele trossen, terwijl Laurent Combier juist alle druiven voor zijn Crozes volledig ontsteelde. Hun zonen, Maxime en Antoine Graillot en David en Julien Combier, zetten deze tradities voort.

Maxime Graillot:“Ik begrijp niet waarom vroeger alleen mijn vader en Dard & Ribo met hele trossen werkten. Misschien waren anderen bang voor groene steeltjes, maar de wijnen van toen waren eigenlijk stabieler, met een lagere pH. Dus de lichte stijging van de pH die hele trossen met zich meebrengen, was niet problematisch.”“

Nota bene, doordat de steeltjes relatief veel kalium bevatten dat wijnsteenzuur bindt, neemt de pH altijd
wat toe. ‘Als je niet ontsteeld zit syrah vaak op 3.9 tegenover 3.7 wel ontsteeld. Maar toch komen de 
wijnen frisser over, ook door een vleugje groenigheid dat er altijd wel is. Bovendien voorkom je 
overextractie omdat je bang bent voor te grote invloed van de steeltjes!’

David Combier legt hun visie uit, die anders is maar niets minder: “Bij ons wordt alle Syrah voor Crozes volledig ontsteeld. Alleen voor Saint-Joseph gebruiken we soms hele trossen. We doen gewoon wat al jarenlang goed werkt. We willen mooi fruit, fluwelige tannines en wijnen die al jong drinkbaar zijn.”

Eigentijds: infusie en wine globes

Niet alleen hele trossen is een issue in Crozes, ook maceratie. Meer en meer producenten doen steeds minder extractie. Dat wil zeggen dat actieve technieken als pigeage minder worden gebruikt en remontages veelal genoeg zijn. Steeds vaker praat men over infusie in plaats van extractie, hetgeen logisch is met de goede fenolische rijpheid van de druiven tegenwoordig. Een voorbeeld is hoe Laurent Fayolle te werk gaat: “Ik doe eigenlijk alleen remontages, om de schillen nat te houden tijdens eerste dagen van gisting, en dan een pigeage om de hoed te mengen met de gistende wijn als die nat is. Maar niet veel extractie, meer infusie.”

Tegelijk en in lijn met de trend naar verfijnde, niet te zwoele wijnen, zie je ook dat het gebruik van nieuw hout afneemt en dat men vaker groter hout gebruikt, van 400, 500 en 600 liter (demi-muid) maar ook veel foudres. En daarbij betonnen tanks, betonnen eieren, amforen en zelfs glazen wine globes van verschillende grootte. Bij een producent als Combier gebruiken ze al die verschillende vaten van verschillende materialen om extra complexiteit in de assemblages te krijgen. Heel intelligent.

Ook betaalbaar wit en vooral rood

Cave de Tain, Crozes-Hermitage blanc Nobles Rives 2022 cat. 7

M. Chapoutier, Crozes-Hermitage rouge Petite Ruche 2022 cat. 7

Cave de Tain, Crozes-Hermitage rouge Nobles Rives 2022 cat. 7

Domaine Melody, Crozes-Hermitage rouge Friandise 2022 cat.7

 

De nieuwe generatie

Ik was niet alleen onder de indruk van de kwaliteit van Crozes-Hermitage – van betaalbaar naar duur – of van de natuurlijke diversiteit binnen de appellation. Opmerkelijk was de dynamiek van het gebied, waar de jeugd duidelijk het voortouw neemt, met aanjagers als Daphne Chave, David Combier en Maxime Chapoutier. Kinderen uit traditionele domaines gaan in het buitenland bijleren (of hebben dat al gedaan), proeven vaak samen en wisselen informatie uit. Een mooi initiatief van de nieuwe generatie is Wine & Transat Mercurol bij Le Tour de Mercurol, in de wijngaarden. Het is een grote proeverij waar alle wijnen tegen vriendenprijzen te koop zijn. Er zijn food trucks met lokale specialiteiten en DJ’s. Het is prachtig om iemand als Daphne Chave van Domaine Yann Chave erover te horen praten, met groot jeugdig enthousiasme. Het doet de samenhorigheid binnen Crozes-Hermitage heel goed. En maakt dat de toekomst er goed uitziet voor Crozes-Hermitage, een verrassend gevarieerde en dynamische appellation.

Bezochte domeinen en favoriete wijnen

Eind november 2023 bezocht ik een groot aantal producenten, van allerlei omvang en reputatie. Ik heb ze in het volgende overzicht arbitrair gerangschikt, met daarbij telkens mijn twee favoriete wijnen uit hun assortiment.

Vaandeldragers

Domaine Combier

Een van de topproducenten van de appellation, gelegen aan de N7 en beroemd van hun Clos des Grives. Het domaine is maar liefst 60 hectare groot, waarvan 56 hectare in Crozes. Geweldig bedrijf, geweldige wijnen.

Crozes-Hermitage rouge Domaine 2022 17 pnt

Crozes-Hermitage rouge Clos des Grives 2021 17 pnt

Importeur: Vinoblesse

 

David Combier

Domaine Laurent Fayolle

Het domaine met 12 hectare in Crozes heette voorheen Fayolle Père & Fils, maar Laurent wilde het anders doen dan zijn vader, onder andere biologisch werken. De wijnen zijn zoals hij overkomt, precies en fijn genuanceerd. En hebben prachtige terroirexpressie.

Crozes-Hermitage blanc Les Pontaix 2022 16,5 pnt

Crozes-Hermitage rouge Clos Les Cornirets 2021 17,5 pnt

 

Laurent Fayolle

Domaine Yann Chave

Rugbyman Yann Chave is een bekende persoon en president van de appellation. Dochter Daphne zal het bedrijf van 20 hectare leiden in nieuwe tijden en is net als haar vader enorm betrokken bij Crozes-Hermitage als geheel. Mooie wijnen in een rijpe, brede maar verfijnde stijl.

Crozes-Hermitage rouge 2022 16 pnt

Crozes-Hermitage rouge Le Rouvre 2020 17 pnt

Importeur: Sanders Wijnkopers

Domaine Alain Graillot

Alain Graillot overleed onverwachts in 2022, maar heeft een prachtig bedrijf met 27 hectare achtergelaten aan zijn zoons Maxime en Antoine. ‘Ik doe alles zoals mijn vader’, zegt Maxime,  ‘alleen heb ik de opvoeding een beetje verlengd, doe een langere rijping. Mijn vader kon zich dat niet veroorloven, wij nu wel. Dat is een zekere rijkdom.’ Heel karaktervolle wijnen, soms rustiek in hun jeugd maar prachtig wanneer ze op dronk zijn.

Crozes-Hermitage rouge 2022 16,5 pnt

Crozes-Hermitage rouge La Guiraude 2020 (vatmonster) 17+ pnt

Importeur: Okhuysen

Maxime Graillot

Grote spelers

M. Chapoutier

Over Chapoutier is al veel geschreven. Een grote biodynamisch werkende producent van heel goede en grote wijnen, van betaalbaar tot zeer hoog geprijsd. De stijlvolle wijnen blinken uit door precisie, diepgang en verfijning. Wereldklasse, ook in Crozes-Hermitage, met als vlaggenschip de geweldige Les Varonniers, grotendeels van het graniet van de westkant van Hermitage.

Crozes-Hermitage blanc Les Meysonniers 2022 16,5 pnt

Crozes-Hermitage rouge Les Varonniers 2021 17,5 pnt

Importeur: Cordier

 

Maxime Chapoutier

Cave de Tain

Een van de beste coöperaties van Frankrijk, met breed verkrijgbare wijnen in de betaalbare prijscategorie en opmerkelijk goede sélections parcellaires.

Crozes-Hermitage blanc Les Hauts d’Éole 2020 16,5 pnt

Crozes-Hermitage rouge Les Hauts du Fief 2020 16,5 pnt

Importeur: DGS Wijn

Paul Jaboulet Aîné

Beroemd van La Chapelle, maar ook van Domaine de Thalabert in Crozes-Hermitage, de eerste wijngaard die Jaboulet kocht, in 1834. Thalabert is 40 hectare groot en heeft nog een substantieel aantal heel oude stokken. Heel beroemd en nog steeds heel goed.

Crozes-Hermitage blanc Domaine de Roure 2021 15,5 pnt

Crozes-Hermitage rouge Domaine de Thalabert 2018 17 pnt

Importeur: l’Exception

 

Minder bekend maar goed

Domaine Emmanuel Darnaud

Begonnen in 2001, nu 20 hectare groot, waarvan 16,5 hectare in Crozes-Hermitage (en 1,5 hectare in Hermitage!). Emmanuel houdt van schoon werken, assembleren en precisie.

Crozes-Hermitage rouge Les Trois Chênes 2022 ****(*)

Crozes-Hermitage rouge Au Fil du Temps 2021 ****(*)

Importeur: B.J. de Logie, Van Eyck

Emmanuel Darnaud

Domaine des Entrefaux

Prachtig gelegen domein van François Tardy bij Chanos-Curson, met naast wijngaarden ook graanakkers en eikenboomgaarden voor truffels! Hij is een hoeder van de tradities van Crozes-Hermitage en een voorstander van de herintroductie dorpsnamen. ‘Alle dorpen hadden hun specifieke kenmerken en wijnen: Mercurol, Chanos-Curson, Gervans, Ruoms, etc. Zou mooi zijn als dat terugkomt.’

Crozes-Hermitage blanc Les Pends 2022 16,5 pnt

Crozes-Hermitage rouge Les Machonnieres 2020 17 pnt

Importeur: J. Bart

 

François Tardy

Domaine des Hauts Chassis

Het familiedomein van vader Franck, zoon Raphael en opa Roland Faugier is een solide producent, waar de opvolging met goede nieuwe ideeën komt. Gelegen in het hart van Les Chassis, met 20 hectare in de appellation.

Crozes-Hermitage rouge Les Châssis 2020 16,5 pnt

Crozes-Hermitage rouge Vespera 2022 16,5 pnt

Importeur: Well of Wine, Bosman Wijnkopers

Drie generaties bij Hauts Chassis

Nieuwkomers

Domaine Vendôme

Jong bedrijf van Celine en Robert Roudier, gevestigd in Larnage. Maken zelf hun wijnen sinds 2020, met maar liefst 40% witte druiven, voorwaar geen nadeel met de huidige vraag. Ook abrikozen, kersen, lavendel en truffels.

Crozes-Hermitage blanc Les Bruclas 2022 15,5 pnt

Crozes-Hermitage rouge Ergeron 2020 16 pnt

Céline en Robert Roudier

 Domaine Melody

Dynamisch bedrijf van Marc Romak en Marlène Durand, begonnen in 2010, voordien werden de druiven verkocht aan de Cave de Tain. Hij heeft trouwens Nederlandse ouders, uit Vlaardingen. Totaal nu 20 hectare, vooral wijngaarden in Les Chassis, maar syrah uit Larnage in Étoile Noire.

Crozes-Hermitage blanc Chaos Blanc 2022 16 pnt

Crozes-Hermitage rouge Étoile Noire 2021 16 pnt

Importeur: Wijndijck

Marlène Durand en Marc Romak

Domaine des Combat

Nog een jong domaine, dat in 2017 de Cave de Tain verliet –het was een van de oprichters van de coöperatie– en voor zichzelf begon. Sandra Combat werkt samen met haar ouders en een oenoloog. Ze heeft 22 hectare in Crozes-Hermitage, waarvan 20 in Mercurol en 2 in Larnage.

Crozes-Hermitage blanc 2022 15 pnt

Crozes-Hermitage rouge Exception’Elle 2020 16 pnt

 

Crozes-Hermitage in vogelvlucht:

ligging: op 45º NB, zuidelijk in de noordelijke Rhône, op de oostelijke oever van de Rhône, ten noorden, oosten en zuiden van AOC Hermitage

oppervlakte: 1.869 hectare

gemeenten: Crozes-Hermitage, Érôme, Serves-sur-Rhône, Gervans, Larnage, Tain-l’Hermitage, Mercurol, Chanos-Curson, Beaumont-Monteux, La Roche-de-Glun en Pont-de-l’Isère

druiven: syrah, marsanne en roussanne 

productie: ± 80.000 hectoliter per jaar; 90% rode wijnen, 10% witte wijn 

klimaat: semi-continentaal overgangsklimaat met beduidende mediterrane invloeden; gem. max. temperatuur groeiseizoen: 24,8 ºC, gem. min. temperatuur groeiseizoen: 12,5 ºC; neerslag per jaar: 686 mm, zonuren per jaar: 2196 uur 

geologie en bodems: heel divers; in het noorden vooral grof zanderige, kleihoudende bodems en löss op verweerd graniet, in het zuiden rolkeien op rode klei, bij Larnage witte zandbodems (Kaolin) 

 

Lars Daniels