Wat is een reis naar Californië zonder een bezoek aan de beroemdste wijngebieden? Napa Valley en Sonoma, met hun subgebieden, zijn een must. Dit zijn de wijnen die Californië op de wereldwijnkaart hebben gezet. Een avondje San Francisco maakte alles af.
Tekst en foto’s: Lars Daniëls
Livermore, Lodi, allemaal leuk en aardig, maar daarvoor ga je niet helemaal naar Californië, hebben sommige lezers misschien gedacht na deel 1 van dit Rondje Californië. Dat is logisch. De wijngebieden ten noorden van de baai van San Pablo, die van de counties Napa en Sonoma, daar doen de meesten het voor. En toen we wegreden uit Lodi kon ik enige opwinding over wat komen ging dan ook niet onderdrukken. Bestemmingen de volgende dagen: Napa Valley met Stag’s Leap en Oak Knoll, Alexander Valley en Russian River Valley. Oh yeah.
California’s Holland
De route van Lodi naar Napa was bijzonderder dan ik dacht. We reden door de Sacramento-San Joaquin Delta, een grote delta gevoed door de rivieren Sacramento en San Joaquin, met een estuarium dat uitmondt in San Pablo Bay. Voorheen was het een gigantisch moerasgebied met vele kleine stroompjes, tegenwoordig is het grotendeels landbouw- en recreatiegebied.
De delta voorziet de San Joaquin Valley, waar de grootschalige wijnbouw plaatsvindt, van irrigatiewater en ook de stedelijke gebieden van Midden- en Zuid-Californië zijn voor hun water van de delta afhankelijk. Omdat het gebied grotendeels is drooggelegd en er te veel water uit de rivieren wordt gehaald, zijn grote delen ervan verzakt en onder zeeniveau komen te liggen, waardoor de bijnaam California’s Holland is ontstaan.
Stag’s Leap District
Stag’s Leap Wine Cellars
Bij Fairfield, zo’n 20 kilometer ten oosten van de stad Napa, verandert het landschap, want de Vaca Mountains, bekend van de AVA’s Atlas Peak en Howell Mountain, doemen op. Nadat we ons hadden geïnstalleerd in het prachtige Archer Hotel in het centrum van Napa en een drankje hadden gedaan in The ArBaretum ertegenover, gingen we naar een van de beroemdste wijndomeinen van Napa Valley: Stag’s Leap Wine Cellars, voor een proeverij en diner.
In de prachtige kelders van Stag’s Leap Wine Cellars
Het werd een prachtig bezoek, dat ons hielp de geschiedenis, rijkdom en klasse van wijngebied Napa Valley te begrijpen. De winery ligt prachtig in het historische Stag’s Leap District, onder aan Atlas Peak, en heeft een bijzondere plek in de geschiedenis van Californische wijn. Want het was Stag’s Leap Wine Cellars dat in 1976 de wijnwereld schokte door het Judgment of Paris te winnen. De S.L.V. Cabernet Sauvignon 1973 verwees toen wijnen als Mouton Rothschild 1970, Haut-Brion 1970 en Montrose 1970 naar plaatsen 2, 3 en 4. Uiteraard worden op het domein de officiële akten van de beroemde proeverij tentoongesteld.
De originele akten van The Judgment of Paris, 1976
Fijne genodigden, fijne wijnen
De geweldige wijnen bij het diner bij Stag’s Leap Wine Cellars
Voor de proeverij waren ook andere topproducenten uitgenodigd. Zoals het geweldige Spottswoode, vertegenwoordigd door wijnmaakster Molly Sheppard, en het ambitieuze Ink Grade, onderdeel van Demeine Estates, met hun beroemde wijnmaker Matt Taylor. En omdat Stag’s Leap Wine Cellars sinds 2023 helemaal in handen is van Antinori, konden we ook de wijnen van Antinori Napa Valley proeven.
Echt een geweldige gelegenheid, helemaal toen we naar onze dinertafel in de prachtige kelders werden geleid. Tal van goede en grote wijnen werden geserveerd, met als hoogtepunten de Fay Cabernet Sauvignon 2004 van Stag’s Leap Wine Cellars en de Cabernet Sauvignon 2011 van Spottswoode, die zich beide prachtig presenteerden, met nog reserve om fraai verder te ouderen. Dat kan zeker ook de zeldzaam mooie Howell Mountain Cabernet Sauvignon 2019 van Ink Grade, en ook de A26 Chardonnay 2021 van Antinori Napa Valley mocht er wezen.
In de kelders van Stag’s Leap Wine Cellars: de Californische beer in dromenland
Jill en Steve Matthiasson
Steve en Jill Matthiasson
Na een nachtje Napa – en één negroni te veel – gingen we verder, richting Alexander Valley, een deel van Sonoma. Maar niet voordat we Matthiasson, van Jill en Steve Matthiasson in Oak Knoll District, hadden bezocht. Het was het misschien meest leerzame bezoek van de hele trip. Jill en Steve zijn een bijzonder stel, dat al jaren bezig was met duurzame landbouw – Steve heeft de basis geschreven van de Lodi Rules (zie deel 1 in Perswijn 6-2024) – toen ze in 2003 hun voor Californië kleinschalige wijnbedrijf begonnen aan de voet van Mount Veeder. Dat runnen ze als eigentijdse, verstandige boeren.
De focus ligt op de wijngaarden, dus nam Steve ons meteen mee de wijngaard in, op een helling achter het huis en de wijnmakerij. Hij werkt al vanaf het begin biologisch en regeneratief. ‘Maar de certificering hebben we op pauze staan’, vertelt hij. ‘Het sociaal-economische deel daarvan is erg gericht op grote bedrijven. En eerlijk gezegd zijn we bezig om regeneratief zelf te definiëren.’
‘Gezonde bodem, gezonde druiven, gezonde wijn, zo simpel is het’, aldus Steve Matthiasson op Matthiasson’s Phoenix Vineyard
Kunstwerk bij Matthiasson, dat de hele jaarlijkse wijnbouwperiode afbeeldt
Weinig vintage variation
Steve laat ons zien wat in ieder geval niet duurzaam is. In de wijngaard Phoenix, die hij in 2017 van zijn buurman kocht, is al zeven jaar geen Roundup (een effectieve, niet-selectieve herbicide op basis van glyfosaat) meer gebruikt; de planten en bodem zijn groen en gezond. De grond onder de stokken van zijn buurman is droger en minder vitaal: die heeft pas twee jaar terug Roundup afgezworen. Steve laat het verschil zien en voelen, zijn bodem (bijzondere kleischalie van mariene oorsprong) is donkerder, wat duidt op meer microbiologisch leven en meer vocht. En Steve zegt: ‘Een gezonde bodem is de basis: gezonde bodem, gezonde druiven, gezonde wijn, zo simpel is het.’ Hij baalt ervan dat hij wel wat irrigatie nodig heeft, voor de jongere en zwakkere planten. ‘Koper hebben we gelukkig niet nodig, want het regent niet in de zomer en dus hebben we geen valse meeldauw.’
De wijnen van Matthiasson
Als we doorpraten over het klimaat in Californië en de ontwikkeling daarvan, heeft Steve nog wat lekkere uitspraken in petto: ‘Vaak zegt men dat het alweer een goed wijnjaar is in Californië, maar feit is dat we gewoon weinig vintage variation hebben. En dat het te warm wordt in Napa voor cabernet sauvignon, maar dat is bullshit. We kunnen nog steeds frisse wijnen maken, van biologische wijngaarden.’ En hij bewijst het. De twee Cabernets Sauvignons die we te proeven krijgen, de Napa Valley Cabernet Sauvignon 2020, een blend van al Steves wijngaarden met cabernet sauvignon, en de Phoenix Vineyard Cabernet Sauvignon 2020, zijn prachtig fris en droog, met grote diepgang en lengte. Ze hebben slechts 12,5-13% alcohol en krijgen beperkt nieuw hout. Qua tannine komen ze haast Italiaans over en dat mag niet verbazen. Steve houdt van Italië, met name van Friuli, en maakt ook erg goede Refosco en Ribolla Gialla.
De hartelijke familie Wetzel van Alexander Valley Vineyards
Alexander Valley Vineyards
We moesten verder en hoe. Eerst reden we de hele Napa Valley door naar het noorden en kwamen door alle bekende dorpen en stadjes: Yountville, Oakville, Rutherford, St. Helena en ten slotte Calistoga. Via een mooie weg door de Mayacamas Mountains kwamen we Alexander Valley binnen, voor ons tweede bezoek van de dag, aan Alexander Valley Vineyards.
Bij Alexander Valley Vineyards
Het is een prachtig domein en een warm, trots familiebedrijf, dat naast druiven voor wijn nog veel meer verbouwt. Ook hier gaat het over duurzaamheid en wordt benadrukt hoe belangrijk familie-eigenaarschap is. ‘Boerderijen die van generatie op generatie overgaan, passen doorgaans goed op hun land en op het milieu, en werken duurzaam’, zegt Harry Wetzel, vierde generatie. En voorafgaand aan een heerlijke lunch aan lange tafels onder drie indrukwekkende sequoia’s kregen we uitleg over de California Code of Sustainable Winegrowing. Alle ingrediënten kwamen van eigen productie, de keurige wijnen uiteraard ook.
Silver Oak
Bij Silver Oak Alexander Valley
Toen we de rij zonnepanelen zagen op het dak van de strak ontworpen wijnmakerij van Silver Oak Alexander Valley, onze volgende stop, wisten we al dat we nog een dosis duurzaamheid zouden moeten verteren. Maar het viel mee. Silver Oak is een producent die in 1972 startte in Oakville, Napa Valley, maar vanaf het begin naam maakte met Cabernet Sauvignon uit Alexander Valley. Na jaren gevestigd te zijn in Geyserville, kreeg het bedrijf in 2017 de kans om land te kopen langs de Sausal Creek. Er werd een state-of-the-art, minimalistische winery gebouwd die helemaal duurzaam is. Het gebouw heeft het platinum certificate van Leadership in Energy and Environmental Design (LEED), de hoogste certificering van de US Green Building Council. De zonnepanelen leveren energie, ook voor de elektrische auto’s voor het personeel, en het water dat men gebruikt tijdens de wijnproductie wordt gezuiverd voor hergebruik.
I want you to taste…
Duurzame design-wijnmakerij van Silver Oak Alexander Valley
De proeverij in het fraaie proeflokaal van Silver Oak was bijzonder. De sommelier was een lolbroek en heel kundig, maar dacht dat wij dat minder waren en vertelde ons dus wat we moesten proeven… Van de wijnen waren de twee icons het interessantst: Cabernet Sauvignon 2019 (Alexander Valley) en Cabernet Sauvignon 2019 (Napa Valley). Beide wijnen rijpen 24 maanden in barrels van Amerikaans eikenhout en daarna nog eens twee jaar op fles. Dat levert, samen met een flink alcoholpercentage, een echt Amerikaanse huisstijl op, die de wijnen prima past.
Duurzaam
In het eerste deel van dit tweeluik had ik het kort over Lodi Rules. Maar er zijn in Californië nog meer organisaties die duurzame land- en wijnbouw reguleren: Napa Green, Sonoma Sustainable, Sustainability in Practice (SIP), Fish Friendly Farming, California GREEN Business Network, Landsmart, California Certified Organic Farmers (CCOF) en ook het internationale Demeter. Deze instanties worden allemaal geaccepteerd door Certified California Sustainable, dat zowel voor wijngaarden als wijnmakerijen en wijnen duurzaamheidscertificaten uitgeeft.
Heerlijk avondje Healdsburg
Heerlijk avondje Healdsburg met Ramey en Arnot-Roberts
Redelijk bijtijds waren we in Healdsburg, het centrum van Sonoma Wine Country. Wat een heerlijk stadje is dat. Ik wipte even binnen bij Ernest Vineyards voor een proefje van de heerlijke Petite Arvine (jawel!) en bij Idlewild voor hun opmerkelijke Favorita (jawel!!) uit de Fox Hill Vineyard. En met onze groep deden we als aperitief een kleine proeverij van mousserende wijnen in de begin 2024 geopende wijnbar Healdsburg Bubble Bar, een fijne plek aan North Street. Ten slotte dineerden we in Little Saint Restaurant, met een geweldige internationale wijnselectie. Het eten is 100% vegan en goed, afgezien van de vreselijke ‘kaas’ na.
De aanwezigheid van Alan Ramey van Ramey Wine Cellars en Duncan Meyers van Arnot-Roberts, en hun wijnen, maakte alles goed. Rameys Westside Farms Chardonnay en Westside Farms Pinot Noir waren prachtig, en de Falanghina van Arnot-Roberts heel knap. Maar zijn Que Syrah Vineyard Syrah 2021, Sonoma Coast, was de wijn van de avond voor mij: alsof je een heel goede noordelijke Rhône dronk.
Russian River Valley
We stonden vroeg op voor onze laatste hele dag in Californië. We gingen op weg naar ons startpunt, het prachtige 1 Hotel in San Francisco, onbetaalbaar voor gewone stervelingen als ik, maar heerlijk om eens te beleven. En we zouden eindelijk de Golden Gate Bridge goed te zien krijgen. Maar niet voordat we nog twee heel goede bedrijven hadden bezocht, beide belangrijk in Russian River Valley. Dat is waarschijnlijk de bekendste AVA van Sonoma County, die met zijn relatief koele klimaat furore heeft gemaakt met Pinot Noir en Chardonnay.
La Crema
Bij La Crema
First up was La Crema. De wijngaard die we bezochten, is een voor Russian River Valley historische: Saralee’s Vineyard. Hij werd aangeplant in 1989 door Saralee en Richard Kunde, die vroeg de potentie zagen van dit stukje Sonoma voor pinot noir en chardonnay, met het speciale lokale klimaat – genoeg verkoeling vanaf de oceaan, genoeg warmte vanuit het binnenland – en de stenige leembodems. In 2014 verkochten ze hun domein, inclusief een prachtig oud houten huis uit 1900, aan Jackson Family Wines, dat er een trekpleister voor wijntoeristen van heeft gemaakt. Daarin speelt duurzaamheid een belangrijke rol; je kunt zelfs een Estate & Sustainability Tour boeken à 95 dollar per persoon, die volgens gastheer duurzaamheid Sean heel goed loopt.
Experimenteren met cover crop, compost en bodembewerking bij La Crema
Er is inderdaad veel te zien en te leren, vooral als het gaat om duurzame praktijken in de wijngaard. Ze produceren hun eigen compost en reserveren delen van de wijngaard voor experimenten: wel of geen ploegen, wel of geen compost, (ook) in combinatie met wel of geen bodembewerking. Ze doen allerlei bodemonderzoek, naar watervasthoudcapaciteit, microbiologisch leven et cetera. En de schaal waarop is indrukwekkend.
De proeverij in het fraaie proeflokaal is vooral interessant als de wijnen uit Russian River Valley in het glas komen – La Crema maakt wijn in een heleboel Californische AVA’s en zelfs in Oregon – al ging mijn hoogste score naar Sealift Vineyard Pinot noir 2021 uit Sonoma Coast.
(The real) Dutton Ranch
Daarna gingen we naar Dutton Ranch. Nee, niet die van Kevin Costner uit de (geweldige!) hitserie Yellowstone. ‘Welcome to the real Dutton Ranch’, zei Steve Dutton, samen met zijn broer Joe eigenaar, dan ook meteen toen we aankwamen. Het gevoel is heel Amerikaans, dit zijn overtuigde grootgrondbezitters met een grote dadendrang én sociale betrokkenheid. Bovenal zijn het beroemde druiventelers (en appelboeren), meer dan wijnproducenten, ook al heeft Joe zijn eigen winery (Dutton Estate) en Steve idem dito (Dutton Goldfield).
Chardonnay-wijngaard op Dutton Ranch, voor Kistler
Steve Dutton
Ze hebben een kleine 500 hectare aan gecertificeerd duurzame wijngaarden, verdeeld over 80 percelen, die op eentje na allemaal binnen de AVA Russian River Valley vallen. Die zijn vooral beplant met verschillende klonen van chardonnay (17) en pinot noir (14), al staat er ook een beetje sauvignon blanc, syrah, zinfandel, pinot blanc en viognier. Daarvoor hebben ze al heel lang veel en beroemde klanten: Kistler koopt er druiven, net als Ramey, DuMol en anderen. Het was fascinerend door de wijngaarden te rijden en de blocks te zien waar het fruit voor zulke beroemde wijnen als Kistlers Dutton Ranch Chardonnay vandaan komt.
Seizoenarbeiders
We hebben ook een glimp opgevangen van de sociaal-economische problemen van de Californische landbouw – en ongetwijfeld van de hele VS. De Californische landbouw, inclusief wijnbouw, is voor de handenarbeid bijna compleet afhankelijk van Mexicaanse gastarbeiders. Daarvoor volgt Dutton Ranch het H-2A programma, waarmee Mexicaanse arbeiders op een legale manier de VS binnen kunnen komen om seizoensarbeid te doen. Dutton Ranch regelt transport van en naar Tijuana voor ze en heeft huisvesting ingericht, inclusief auto’s voor lokaal gebruik. We kregen het allemaal te zien, ongefilterd, voorafgaand aan een heerlijke barbecuelunch met een proeverij van wijnen van de ranch.
Persoonlijk vond ik het een perfecte afsluiting van het deel van de reis dat echt met wijn(bouw) te maken had, want zoiets als Dutton Ranch kom je niet tegen in Europa en is niet alleen indrukwekkend qua omvang, maar ook bewonderenswaardig qua kwaliteit.
Het heerlijkste buikspek
Golden Gate Bridge
Ik moet toegeven dat we bekaf in onze touringcar stapten. Maar naarmate we San Francisco en de Golden Gate Bridge naderden, werd iedereen weer wakker en alert. Overweldigend spectaculair, deze brug, als bouwwerk op zich, maar natuurlijk ook om de locatie, met de Pacific enerzijds en San Francisco en Alcatraz in de verte.
Pekingeend bij China Live
The California Wine Institute, organisator van onze trip, zorgde ervoor dat de reis werd afgesloten met een geweldig avondje San Fran! Een elektrische Jaguar I-Pace zonder chauffeur (Waymo One) bracht ons vlot en veilig naar China Live, een ongelooflijk levendig en goed restaurant in Chinatown. Sterker nog, Time Magazine heeft het een van de World’s Greatest Places genoemd. Een schier eindeloze parade van heerlijke gerechtjes kwam op tafel, van de lekkerste dim sum en springrolls tot de beste Pekingeend en het heerlijkste buikspek; het was overweldigend.
De vlag van Californië
Ik sliep als een roos en droomde over Californië. Maar met de regen die de volgende ochtend zachtjes tegen het hotelraam tikte, was California Dreamin’ over. Terug naar Nederland, het was mooi geweest.
De uitgestrekte Languedoc beweegt mee met de tijd. De markt vraagt erom, dus maken steeds meer wijngoederen witte wijn. Piquepoul de Pinet en Limoux zijn niet de enige waar mooi wit vandaan komt, constateerde ik op een goed georganiseerde vierdaagse persreis in juni van dit jaar.
Door Bart de Vries
De meeste van de appellations in de Languedoc richten zich met Grenache, Mourvedre, Syrah en in mindere mate Carignan en Cinsaut, op de productie van rode wijnen. Maar door de enorme afname van de consumptie van rode wijn zoeken de appellations een uitweg. Rosé, zou je kunnen denken. Maar zoals verschillende wijnmakers mij tijdens een persreis door de Languedoc onlangs vertelden, is de consumptie daarvan gestabiliseerd. Het enige dat mondjesmaat in de lift zit is wit en bruis. En de Languedoc zou de Languedoc niet zijn, als het daar niet op inspeelt.
Natuurlijk kunnen witte wijnen al via de overkoepelende AOP Languedoc en een van de zestien IGP’s, waarvan de IGP Pays d’Oc de bekendste is, op de markt worden gebracht. Maar bijvoorbeeld de La Clape, Saint-Chinian, en Faugères appellations staan ook witte wijnen toe. En waar dat niet het geval is, wordt er over nagedacht. De belangrijkste druivensoorten zijn grenache blanc, roussanne, marsanne, bourboulenc en rolle (of vermentino).
La Clape Blanc was voor mij de grote ontdekking. Hierin zit minstens 40 procent bourboulenc, waarover later meer. Daarnaast zijn diverse andere witte druiven toegestaan, waaronder grenache blanc, roussanne, marsanne, piquepoul, clairette, vermentino en viognier. In theorie kunnen die andere rassen dominant zijn, behalve viognier. Daarvan mag het aandeel slechts 10 procent bedragen.
Op een van de ochtendlijke presentaties in Narbonne proefde ik zeven witte La Clapes, de meeste van de jaargang 2024 en een paar van 2023. De meeste hadden iets aantrekkelijk ziltigs, dat je al snel wilt toeschrijven aan de ligging van de appellation aan de kust. Of lag het aan de jaargang of de leeftijd? Hoe dan ook, ik vond ze goed, maar niet echt memorabel. Dat veranderde toen ik tijdens een bezoek aan de La Clape appellation een mini-vertical van Château Mire l’Etang’s Aimée de Coigny kon proeven. De 2024 gaf eenzelfde soort ziltige maar wat vlakke proefsensatie als eerder in Narbonne. Emmanuel Santaella, enoloog en samen met zijn echtgenote Pauline Chamayrac eigenaar van het wijngoed, legde me uit dat 2024 een koel jaar was. Tijdens de oogst in september was iedereen dik aangekleed. Dat kwam de rijpheid van de druiven en de kwaliteit van de wijn niet ten goede. De jaargangen 2021 en 2016 lieten een heel ander gezicht zien. Meer expressie, een voller mondgevoel, meer en rijper fruit, lichte specerijen, en nogal altijd fris. Dat La Clape Blanc met een aantal jaren flessenrijping interessanter wordt, was me toen duidelijk. Alleen snapte ik nog niet goed waarom. Daar kwam ik achter toen ik even later met Eric Fabre van Château d’Anglès in gesprek raakte. Fabre heeft jarenlang als technisch directeur bij Château Lafite-Rothschild in de Médoc gewerkt, maar nam bijna 25 jaar geleden al zijn ervaring mee naar de Languedoc.
Fabre’s La Clape Grand Vin Blanc, een absolute topper, bestaat uit circa vijftig procent bourboulenc van stokken van 70 jaar oud. “De bessen en de trossen zijn klein, en de schillen zijn dik,” legt Fabre uit. “Het eerste draagt bij aan de concentratie. Het tweede aan het oplegpotentieel van de wijn.” Maar die dikke schillen verklaren ook de jaargangsverschillen. Als het weer niet warm genoeg is, zoals in 2024, rijpen de schillen niet voldoende, wat je terug proeft in de wijn. In mijn aantekeningen van de ochtendproeverij in Narbonne kom ik drie keer het woord groen tegen en een keer hooi/gras. Als laatrijpend ras houdt bourboulenc dus best van wat warmte.
De dikke schil leidt er ook toe dat er tijdens het persen altijd wel wat tannine meekomt. En die zorgt op zijn beurt voor meer oplegpotentieel, wat bij Mire l’Etang dus goed te proeven was.
In Saint-Chinian en Faugères kunnen onder de appellation ook witte wijnen gemaakt worden. Vanwege de veranderende markt een goede zaak. Maar klimaatverandering vroeg ook om aanpassing. Roussanne kan bijvoorbeeld niet goed tegen droogte. Daarom zijn er in Saint-Chinian nu een aantal lokale witte rassen (bourboulenc, grenache gris, terret en piquepoul) toegevoegd aan de lijst met toegestane variëteiten. “Die zijn vaak beter aan de plaatselijke omstandigheden aangepast. Ze rijpen langzamer waardoor de oogst pas in september plaatsvindt”, zegt Xavier de Franssu van Mas de Cynanque. Zijn Althea bestaat nu voor niet minder dan 60 procent uit grenache gris. In de Saint-Chinian appellation heeft men ook besloten om minder te reguleren en de wijnboeren meer vrijheid te geven. “Zij weten uiteindelijk het best hoe ze goede wijn maken. Zo is er bijvoorbeeld geen minimum van 4000 planten per hectare meer,” vervolgt De Franssu. Typisch Languedoc, die pragmatische houding.
In Faugères, waar tot de jaren 80 van de vorige eeuw, toen de AOP werd gevestigd, witte rassen een grote rol speelden, loopt de discussie nog. Maar het doel is carignan gris en terret toe te voegen aan de lijst met toegestane rassen, zegt Elise Gaillard van Domaine Cottebrune. Deze rassen zijn goed bestand tegen hitte en droogte, en behouden daarbij hun zuren.
Zelfs Malepère, de meest westelijke en een van de koelste appellations van de Languedoc ontkomt niet aan de veranderingen. De appellation identificeert zich als combinatie van Mediterraan en Atlantisch. Dus enerzijds zie je er merlot en cabernet franc, en anderzijds grenache noir en cinsaut. Vooralsnog kunnen ze goed vooruit met deze combinatie – Château Guilhem en Domaine Girard maken inderdaad een uitstekende Cabernet Franc respectievelijk Cabernet Franc-Merlotblend. Maar zeker aan de oostkant van de appellation is de toenemende warmte en droogte goed te voelen. En daarom, zegt Bertrand Gourdou van Château Guilhem, zijn ze ook hier in gesprek over het toelaten van witte rassen. De verwachting is dat dat nog een jaar of tien gaat duren.
Tot slot heb je nog de appellation Clairette de Languedoc die, zoals de naam als zegt, helemaal gewijd is aan het ras clairette. Vanwege zijn tolerantie voor droogte en wind – handig met de tramontana en de mistral –, en zijn laatrijpende karakter, had ik er hoge verwachtingen van, maar tijdens een week Languedoc heb ik er maar één kunnen proeven. Wellicht dat hier potentieel ligt, maar ik moet mijn oordeel nog even opschorten.
Hieronder de witte wijnen, geen IGP’s, die er voor mij bovenuit sprongen.
SAINT-CHINIAN
Les Vignobles Foncalieu – Petit Paradis 2024
Grenache Blanc (50%), Marsanne (30%), Rolle/Vermentino (20%), 14% abv, een derde van de wijn heeft tijd doorgebracht in 400-liter vaten van Frans eiken
Stenig, bloemig, lichte aroma’s en smaken van specerijen, rond, vrij volle body, mooie balans tussen warmte en frisheid.
Mineralig, stenig, fijn zuren die spanning geven, een aangename bittere toon op de afdronk. Nadruk ligt op de mineraliteit, niet op het subtiele, rijpe maar niet overrijpe fruit.
Mas Champart – Saint Chinian Blanc 2021
Roussanne (30%), Marsanne (20%), 25 % Grenache Blanc (25%), Clairette (10%), Bourboulenc (10%), Viognier (5%), 13% abv, vergisting en rijping in tank en demi-muid (600l eikenhouten vaten) op de fijne lie.
Frisgroene kern, stenig, rond, eerste umami-achtige tekenen van rijping, iets crèmig op de afdronk, lang.
FAUGÈRES
Château Grezan – CG Blanc 2023
Roussanne (~70%), Rolle/Vermentino (~30%), 13% abv, 3 maanden op de fijne lie, gerijpt in amforen en grote houten vaten.
Rokerig, bijna olieachtig op de neus; citroenfris, geel fruit, licht kruidig in de mond, goede balans tussen volume en frisheid
Domaine de l’Ancienne Mercerie – Les Champs Perdus 2023
Grenache Blanc (40%), Vermentino (40%), Roussanne (20%), 14% abv, vergisting in houten en roestvrijstalen vaten, 10 maanden op de fijne lie, malo.
Harmonieuze en complete wijn. Fijne zuren, ietsje crèmig, droog, tikje oxidatieve ontwikkeling, ietsje amandelbitter op de afdronk. Vermentino geeft hem net iets meer distantie.
Stenig-mineraal, vuursteen, fijn mondgevoel, elegant, friszuur, abrikoos en citrus.
Les Crus Faugères – Mas Olivier Expression 2024
Roussanne (60%), Marsanne (15%), Vermentino (15%), Grenache Blanc (10%), vergisting start in roestvrij stalen tanks met temperatuur controle en eindigt in barriques van Frans eikenhout, de helft rijpt 6 à 7 maanden op de fijne lies met bâtonnage.
Kwaliteitswijn van een coöperatie. Deskundig gebruik van eikenhouten vaten, subtiel geel fruit, zachte zuren, volume gepaard aan elegantie.
Château Mire l’Etang – Aimée De Coigny 2005, 2016, 2021, 2024
2024: Bourboulenc (40%), Roussanne (40%), Grenache Blanc (20%), oudere jaargangen vaak wat meer Roussanne, 14% abv, vinificatie bij lage temperatuur, circa drie maanden op de fijne lie.
Voor de jaargangen 2024, 2021, 2016, zie lopende tekst. De goudkleurige 2005 was nog zo fris, dat ik haast niet kon geloven dat deze fles als twintig jaar oud was. Alle vier jaargangen hadden kracht, maar zonder in te boeten aan verfijndheid.
Domaine d’Anglès – Grand vin Blanc 2023
Bourboulenc (50%), Grenache Blanc, Marsanne, Roussanne (overige, ~gelijke delen), handgeplukt over een periode van twee maanden bij optimale rijpheid. Ontsteeld, langzame persing, rassen separaat vergist en gerijpt in één- en twee-jaar-oude barriques, 5 à 6 maanden regelmatige bâtonnage van de fijne lie.
Grote klasse. Rond, zilt-mineralig, zachte (maar niet lage) zuren, beetje crèmig, honing, veldbloemen, rijp discreet geel fruit, iets textuur, volume en finesse, complex, lang.
Commanderie St. Pierre la Garrigue – Cru d’Exception 2019 en 2020
Bourboulenc, Grenache Blanc, Roussanne, Marsanne, van de beste wijngaarden, vergisting start in roestvrij stalen vaten en eindigt in deels nieuwe vaten van Frans eikenhout van 225 en 500 liter, 2 maanden bâtonnage, assemblage na 8 maanden.
Rokerig (volgens eigenaar Ombline de Woillemont is dit een kenmerk van Roussanne) breed, beetje kalkig-stenige textuur, specerijen, citroen en citroenschil, subtiele warmte in balans met voldoende frisheid. De 2019 iets meer ontwikkeld, maar verder vergelijkbaar. Beide zeer goed.
Met The Mamas and The Papas in ons hoofd vertrokken we vanuit het geweldige San Francisco. Op weg naar de wijngebieden rondom de twee grote baaien, die van San Francisco en San Pablo. Enigszins opgewonden en heel nieuwsgierig.
tekst en foto’s: Lars Daniëls
Veel is groter en groots in de VS. Zoals het vervoer voor onze trip, een touring van met een dikke V8 onder de klep. Gekoeld en zeer comfortabel. De airco was eind april al geen overbodige luxe en een beetje lekker kunnen zitten (en werken) ook niet, met behoorlijk wat tijd on the road. Ook omdat duurzaamheid een van de thema’s van de reis was, leek het wat ongepast om in zo’n bus rond te rijden. Maar de realiteit is dat er nog weinig elektrische alternatieven zijn als het gaat om touringcars.
Op het programma stond een ronde langs diverse wijngebieden in de Bay Area en direct aangrenzende gebieden. Dat is het gebied rondom San Francisco Bay en San Pablo Bay, inclusief counties als Santa Cruz en San Joaquin. In deze aflevering neem ik u mee naar de Santa Cruz Mountains, Livermore en Lodi. In deel 2 later dit jaar gaan we naar Napa Valley, Alexander Valley en Russian River Valley.
Bergen en water
Een blik op de kaart laat al zien dat reliëf en water bepalende factoren zijn voor de landschappen en klimaten, iets dat helemaal duidelijk wordt als je er een week rondtoert. Wat betreft reliëf hebben we het dan over de Sierra Nevada ten oosten van de wijngebieden, maar nog veel meer over de Northern en Southern Coast Ranges, de kustgebergten direct ten noorden en zuiden van de Golden Gate. Want die zijn van grote invloed op de lokale klimatologische omstandigheden, die op hun beurt weer de wijnbouw beïnvloeden. Het gaat in feite om meerdere heuvel- en bergruggen, met valleien ertussenin. Voorbeelden zijn de Mendocino Range (tot 517 meter), de Mayacamas Mountains (tot 1439 meter) en de Santa Cruz Mountains (tot 1154 meter).
Wat betreft water gaat het allereerst uiteraard om de Grote Oceaan, die ter hoogte van San Francisco erg koel is. Zelfs in de zomer komt de zeewatertemperatuur nauwelijks boven de 15 °C, dus de kustgebieden profiteren van de verkoeling vanaf zee. Vaak is dat in de vorm van mist, die ’s nachts en ’s ochtend tot ver landinwaarts kan trekken, afhankelijk van de hoogte van het kustgebergte. Daarnaast zijn de twee grote baaien van invloed en ook de Sacramento-San Joaquindelta in de Central Valley, ten oosten van San Pablo Bay; ze matigen enigszins de temperaturen die landinwaarts flink kunnen oplopen.
Wild in de Santa Cruz Mountains
Californian wildlife
Onze eerste afspraak was bij Ridge Vineyards, in de Santa Cruz Mountains. Over de 280 reden we naar het zuiden, langs Silicon Valley in de Santa Clara Valley, om ter hoogte van Cupertino de bergen in het rijden, richting de kust. Het was draaien en keren omhoog, door een prachtig mediterraan landschap, met van tijd tot tijd indrukwekkende uitzichten op de vallei beneden, inclusief het opvallende, ronde Apple Park. Bij het opdraaien van het befaamde domein Monte Bello van Ridge Vineyards, hoog in de Santa Cruz Mountains, sprongen de herten voor de bus langs, vlogen de kalkoengieren boven ons en schokte even later een coyote voorbij. Alsof dat niet genoeg wildlife was, was het eerste bordje dat je zo’n beetje tegenkomt op weg naar het proeflokaal: beware of rattlesnakes.
Monte Bello
Op bezoek bij Ridge
Monte Bello is prachtig en doet zijn naam eer aan. Er zijn meerdere wijngaarden op het domein waar de oorsprong van wijnproducent Ridge ligt en wij bezochten die boven op de ridge, waar onder meer cabernet sauvignon en chardonnay staan. Een zichtbaar en voelbaar bijzondere plek. Je kijkt uit op de Santa Clara Valley, van waaruit warmte opstijgt. De Grote Oceaan zie je weliswaar niet, maar de koele, vochtige lucht maakt duidelijk dat die niet ver weg is, op slechts 25 kilometer afstand.
Het klimaat op Monte Bello is gematigd, met niet te warme dagen en koele, maar nooit koude nachten. Bovendien zijn de Santa Cruz Mountains een van de weinige plekken in Amerikaanse wijngebieden waar kalksteen voorkomt (samen met grauwacke en hoornsteen). Niet verbazingwekkend dus dat hier al sinds 1885 wijnbouw is. In de jaren 40 werd cabernet sauvignon aangeplant en in 1958 kochten vier engineers en vrienden van Stanford het landgoed. Vanaf 1962 bleek dat ‘de kwaliteit van de experimentele wijnen zo goed was, dat Monte Bello wel een speciale plek moest zijn’, vertelt hoofdwijnmaker John Olney, die hier al sinds 1996 wijn maakt.
Vierkante vaten
Het moment dat de legendarische Paul Draper, inmiddels 83 jaar, bij Ridge kwam, in 1968, was uiteraard belangrijk. Geïnspireerd door Californische wijnen uit de jaren 30, van vóór de oenologie, wilde Draper wijnen maken met een natuurlijke expressie van herkomst, zonder opgelegde signatuur van de wijnmaker, een woord waaraan hij een hekel heeft. En nog steeds wordt er bij Ridge hands-off gewerkt.
Cover crops
Veel aandacht gaat naar de wijngaarden, die duurzaam en biologisch bewerkt worden, onder meer door gebruik te maken van cover crops, die het mogelijk maken irrigatie tot een minimum te beperken. Dankzij het klimaat hier is er nauwelijks valse meeldauw en dus gebruiken ze nauwelijks koper.
Gezonde en rijpe, maar niet overrijpe druiven staan aan de basis van de wijn, gistingen en malo’s zijn spontaan, klaring wordt bereikt via oversteken, rijping geschiedt in hout, vooral van Amerikaans eiken. En Ridge heeft geen fancy winery; de wijnmakerij staat bomvol vaten, die vierkant zijn om de gebrekkige ruimte zo goed mogelijk te benutten. En ook de barrel room is geen dure kathedraal maar een functionele kelder. Wijnmaker Trester Goetting maakt het weinig uit, want net als voor Paul Draper telt voor hem enkel wat in het glas komt.
Strenge tannine
En dat zijn zeer hoogwaardige wijnen, met een sterk eigen karakter, zeker de topcuvées als Monte Bello, Geyserville en Lytton Springs. Trester Goetting: ‘Zeker Monte Bello is heel bijzonder. We willen wijnen maken die goed kunnen ouderen en dan is goede extractie belangrijk. Toen ik hiervoor in Napa Valley werkte, was extractie heel gemakkelijk, maar op Monte Bello is het koeler en moet je er echt voor werken. In Napa vindt men Frans eikenhout superieur, maar Franse barriques van mijn favoriete tonneliers bleken niet goed te werken. Amerikaans hout doet het beter met onze strenge tannine, andere fenolen en de zuren.’ Iets wat ongetwijfeld ook te maken heeft met de lokale selecties van cabernet sauvignon die op Monte Bello staan aangeplant, zoals Fountaingrove en La Cuesta.
Gemengd
Ridge Vineyards is veel meer dan Monte Bello. Ze maken al sinds 1966 Geyserville, een wijn van heel oude, gemengde wijngaarden in Geyserville (Alexander Valley), van zinfandel, carignan, petite sirah en mourvèdre, en vanaf 1972 ook een vergelijkbare field blend uit Dry Creek Valley, genaamd Lytton Springs. Er zijn dus twee estates en wijnmakerijen, waar tegenwoordig in totaal zo’n 1,2 miljoen flessen worden gemaakt, waarvan de drie topcuvées maar een bescheiden onderdeel van uitmaken.
Popelouchum en de onnavolgbare Randall Grahm
Vanuit de Santa Cruz Mountains vervolgden we onze trip richting de eerste heuvels van de Gabilan Range, bij San Juan Bautista, ook op zo’n 25 kilometer van de kust. Vlak bij de oude Spaanse missiepost ligt de wijngaard Popelouchum, het onnavolgbare project van de onnavolgbare Randall Grahm. De naam is bewust gekozen en betekent ‘paradijs’ in de taal van de oorspronkelijke bewoners, de Ohlone, die door de missionarissen bekeerd moesten worden.
Randall Grahm
Grahm, bekend van Bonny Doon, startte in 2011 met aanplanten. En niet zomaar. Naast bekende variëteiten als grenache blanc, grenache gris en pinot noir en allerlei minder bekende, bijvoorbeeld uit Italië, laat Grahm heel veel pitjes planten (zaailingen). Omdat de planten die daaruit voortkomen niet genetisch identiek zijn aan de moederplant, creëer je zo heel veel nieuwe druivenrassen (doel: 10.000!). ‘Uitgangspunt is: hoe laat je een plek zich het best uitdrukken?’ legt Grahm uit. ‘Door heel veel verschillende variëteiten aan te planten, kunnen we op zoek naar het beste biotype voor deze plek. Maar misschien is het wel de grote biodiversiteit die dit terroir het best vertaalt.’ Hoe dan ook, het is zeer interessant werk in uitvoering, dat helemaal past bij Grahm. ‘Ik doe intellectueel onderzoek’, zegt hij terwijl er alweer andere gedachten in hem opkomen, waardoor hij zijn zin niet afmaakt. Peinzend vervolgt hij: ’Ik denk dat ik meer met de wereld te delen heb dan ik tot nu toe heb gedaan. En ik geloof dat deze plek dat kan waarmaken.’
Terwijl we als leden van een sekte om Grahm heen zitten en proberen zijn woorden op de juiste manier te interpreteren, proeven we onder meer twee wijnen van Popelouchum. De Blanc 2021 van grenache blanc en gris is puur, verfijnd en energiek. De Blanc 2017 bewijst dat de wijnen kunnen ouderen. Er werden in 2023 slechts 7800 flessen gemaakt van Popelouchum.
Livermore: golfen bij Wente
Livermore Valley maakt officieel nog onderdeel uit van de Central Coast, maar ligt duidelijk meer landinwaarts, ten oosten van San Francisco Bay. Toch krijgt het veel koele wind vanaf de oceaan, doordat de vallei west-oost ligt. Dé verplichte stop hier is Wente Vineyards, een groot en bewonderenswaardig familiebedrijf, inclusief 18 holesgolfbaan, ontworpen door ex-topgolfer en succesvol zakenman Greg Norman.
Vóór covid trok Wente maar liefst 250.000 bezoekers, golfers meegeteld. Wente Vineyards bewerkt meer dan 1200 hectare wijngaarden, in Livermore maar ook in Arroyo Seco. Het bedrijf heeft duurzaamheid hoog in het vaandel en is sinds 2010 een California Certified Vineyard and Winery. In dat kader kregen we een demonstratie van het functioneren van de Monarch-tractor. Dit is een autonoom functionerende, elektrische tractor, die de nieuwste technologie benut om duurzaam werken in de wijngaard te vergemakkelijken. En te verbeteren, want de camera’s van de tractor leggen enorm veel vast, wat helpt bij in kaart brengen van problemen in de wijngaarden, inclusief de ziektedruk.
Een eigen kloon
Naast hun wijnen – een omvangrijk aanbod van goed niveau – staat Wente ook bekend om een ‘eigen’ kloon van chardonnay, de Wente clone. Zo’n 75% van de totale chardonnay-aanplant in Californië (meer dan 27.000 hectare) zou afstammen van Wente’s plantmateriaal. De geschiedenis van de Wente clone blijft een mooi verhaal. Het zou een mix zijn van genetisch materiaal uit Meursault – eind negentiende eeuw meegebracht door Charles Wetmore en onder andere geplant in Livermore – en chardonnay van een teler uit Montpellier, begin twintigste eeuw geïmporteerd door Ernest Wente, tweede generatie. Door mutatie ontstond wat nu de Wentekloon wordt genoemd, en die bekendstaat om zijn wijnen met volle fruitigheid en concentratie. Bijzonder is ook dat deze planten überhaupt de Drooglegging hebben kunnen overleven, want veel wijngaarden gingen destijds verloren. Wente niet, want het mocht miswijn maken. Waar de kerk al niet goed voor is.
Stuck in Lodi, voor duurzaamheid
De playlist in de toerbus kon natuurlijk maar één nummer afspelen toen we Lodi binnenreden, een AVA ten noordoosten van Livermore, in de warme centrale vallei. In Creedence Clearwater Revival’s Lodi wil de hoofdpersoon, een uitgerangeerde muzikant, Lodi liefst zo snel mogelijk verlaten. Wij gingen er juist doelbewust naartoe, voor informatie over en voorbeelden van duurzaamheid in de Californische wijnbouw – het hoofdthema van de reis. Op het programma stond de Sustainable Winegrowing Summit die werd gehouden op 1 mei in het mooie Wine & Roses Hotel. En Lodi is een logische plek om zo’n conferentie te organiseren (zie kader).
De Monarch, een autonoom functionerende, elektrische tractor
Ik moet zeggen dat ik tevoren enigszins sceptisch was over duurzaamheid in Californië, ook in de wijnbouw. Met het vooroordeel, geboren uit Hollandse nuchterheid – en wie weet, Hollandse ervaring – dat het wel veel greenwashing zou worden. Maar dat viel heel erg mee. Meer dan grote woorden en goede marketing zijn alle goede projecten van de Californische wijnboeren om duurzame wijnbouw mogelijk te maken blijven hangen. En met name ook de schaal waarop dingen worden aangepakt en de spirit waarmee. In het beste geval worden regeneratieve landbouwpraktijken verenigd met hightechvernieuwingen. Dat is een kracht van Californië. De Monarch tractor is een goed voorbeeld. Maar we zagen meer voorbeelden, zoals bij Lange Twins, een grote producent in de Lodi AVA.
Lodi rules
Lodi was een van de eerste gebieden met eigen voorwaarden voor duurzame wijnbouw – al begin jaren 90 – die leidden tot een certificering genaamd Lodi Rules. Die wordt tegenwoordig in meer dan 26.000 hectare wijngaard (wereldwijd) toegepast. Indrukwekkende cijfers, zoals ook de overkoepelende organisatie voor duurzame wijnbouw in Californië kan overleggen, met een certificering gebaseerd op jaarlijkse controles door onafhankelijke, non-profit derde partijen, Certified California Sustainable Winegrowing. Daarover later, in een ander artikel, meer.
Lange Twins
De gigantische persen bij Lange Twins: groot is groter
Groot is groter in de VS. Lange Twins Family Winery & Vineyards is een voorbeeld. Een echt familiebedrijf, dat 3000 hectare wijngaarden bewerkt en in 2005 een wijnmakerij heeft laten bouwen die 36 duizend ton (metrisch) druiven kan verwerken (goed voor gemiddeld meer dan 2 miljoen hectoliter wijn!). Toch streeft het bedrijf duurzaamheid na, maar op enorme schaal dus. Nog los van de inspanningen om biodiversiteit terug te brengen in en rond de wijngaarden – ze hebben grote wijngaarden weggehaald waar ze vonden dat de inheemse natuur vrij spel moet hebben – is vooral hun omgang met energie en water indrukwekkend. De opgewekte zonne-energie is bijna afdoende om alles te laten draaien, alleen tijdens de oogst net niet. En al het water dat gebruikt wordt in de wijnmakerij wordt via een gigantisch systeem van vijf bassins gereinigd voor hergebruik, onder meer als irrigatiewater. En de wijnen? Die zijn keurig en goed betaalbaar.
Sustainable Winegrowing Summit
Ten slotte kort aandacht voor het congres over duurzame wijnbouw in Californië. Het was een heel divers en interessant programma, met speeches en presentaties van deskundige personen. Boeiend, actueel en ontnuchterend was het onderdeel Climate Change Impacts and Actionable Strategies for Adaptation and Mitigation, voorgezeten en gemodereerd door dr. Steve Ostoja, directeur van de California Climate Hub. Om te onthouden: extreme gebeurtenissen gaan een serie grote gevolgen in gang zetten; hittegolven bijvoorbeeld, met bosbranden als steeds grotere bedreiging. Ook fascinerend vond ik het onderdeel Sustainability Storytelling: Creating Content, Visitor Experiences and Sales. Dit ging over hoe je duurzaamheid – niet het meest sexy thema – aan de man brengt, wat van essentieel belang is. Want verandering begint bij onszelf, bij het individu. Richard Morley van First Pour, een succesvol social-mediamarketingbureau gespecialiseerd in digitale storytelling, bleek een welkome spreker. Zijn belangrijkste boodschap, ook als het om het overbrengen van het belang van duurzaamheid gaat: ken je publiek en weet waar het door wordt geraakt.
In deel 2 gaan we naar Napa Valley, Alexander Valley en Russian River Valley. Uiteraard heb ik veel wijnen geproefd. De proefnotities staan allemaal op perswijn.nl.
In februari van dit jaar ontmoette ik Teresa Caeiro op Simplesmente Vinho, het jaarlijkse Portugese proeffestijn in Porto. Zij is de eigenaar/wijnmaker van Gerações da Talha uit Vila de Frades, een dorp in de zuidelijke Alentejo en het centrum van de talha-wijnen. Via Teresa kwam ik ook in contact met Ricardo Santos van XXVI Talhas en Hamilton Reis van Natus Vini. Voor alle drie geldt dat ze de talha, de typische kleipot en het icoon van de Alentejaanse wijn, eer aan willen doen. Maar ze zetten hem niet allemaal op dezelfde manier in. De ontmoeting in Porto leidde onlangs tot een bezoek aan alle drie de wijngoederen waar ik de verschillen ontdekte.
Het gebruik van de Talha
Natuurlijk tekenen de hete zomers, de nachtelijk verkoeling van de Atlantische Oceaan en de schist-, graniet- en quartzrijke bodems van de Serra de Mendro de wijnen van Vila de Frades en omgeving, maar wat de regio echt bijzonder maakt is het gebruik van de talha. Grote cementen containers en roestvrij stalen tanks hadden de talha bijna helemaal weggedrukt, maar de aardewerken pot maakt een comeback. Als ik de kelder van Gerações binnenloop, lijkt de tijd een beetje stil te hebben gestaan. De relatief kleine, wit gestukte ruimte staat vol met oude potten van verschillend formaat, sommige meer dan tweehonderd jaar oud. Een dorp verder, in Vila Alva, bij XXVI Talhas, is het misschien iets ruimer, maar is het beeld niet veel anders.
Gerações en XXVI Talhas maken de talhawijnen nog op de traditionele manier. Teresa Caeiro legt in deze video uit hoe dat gaat. De ontsteelde druiven gaan in de talha waar de vergisting enige dagen later spontaan aanvangt. Al gauw ontstaat er boven op het gistende sap een dikke, ondoordringbare laag, bestaande uit schillen, pitten en wat steeltjes die door het ontstane koolzuur naar boven worden gedrukt. Als je die zogenaamde hoed niet regelmatig onderstoot kan het koolzuur niet ontsnappen en verhoogt de druk in de talha, die vervolgens kan barsten. Als de vergisting is afgelopen, zakken de schilletje en pitjes langzaam naar beneden. De Portugezen noemen dit bezinksel mãe of moeder. Op dia de São Martinho (Sint-Martinsdag), 11 november, openen de wijnmakers hun eerste talha. De wijn werd traditioneel voor eigen consumptie gebruikt. De frisse, nieuwe wijn markeerde het eind van de productiecyclus en het begin van een nieuw drinkjaar. Zoals Teresa in het filmpje uitlegt, wordt het kraantje onder in de talha korte tijd wijd opengezet. Door de stroom verzamelt de mãe zich bij de uitgang. De in een aardenwerken schaal opgevangen wijn gaat terug in de talha en vervolgens wordt de kraan een piepklein stukje opengedraaid. De nu druppelsgewijs weglopende wijn is door de mãe gefilterd. Het leeglopen van een talha kan dagen duren. Er gaan makkelijk enige maanden overheen voordat de laatste talha gebotteld is. Je zou denken dat wijn die op zo’n manier gefilterd wordt enigszins troebel is, maar het fascinerende is dat zowel bij Geraçoes, als bij XXVI Talhas de wijnen super helder en transparant zijn.
De insteek bij Natus Vini is anders. Hamilton Reis is na veertien jaar bij Cortes de Cima gewerkt te hebben, sinds 2020 director of winemaking bij Herdade do Mouchão. Maar al in 2008 kocht hij zijn eigen wijngaard in Vidigueira. Hier kan hij de wijnen maken die hij zelf wil. Als buitenstaander – hij en zijn vrouw Susana komen allebei uit Porto – voelt hij zich vrij om het net iets anders aan te pakken. Zijn doel is niet om een talhawijn te maken, maar de talha is een middel om het smaakprofiel dat hem voor ogen zweeft te realiseren. Reis zegt daarover: “Ik wil niet de beste wijn ter wereld maken, maar een wijn die een uitdrukking is van deze plek.” Hij gebruikt de talha omdat het onderdeel van de lokale geschiedenis is, maar niet voor al zijn wijnen. Waar hij de talha inzet, heeft die een bescheiden rol.
Zijn portfolio bestaat uit twee labels: Intus and Natus. Voor beide maakt hij een witte en een rode wijn. Het enige verschil is het materiaal van het vat waarin de wijn vergist en rijpt. De Intus-wijnen zijn Reis’ reductief gemaakte wijnen, dat wil zeggen ze worden in een zuurstofarme omgeving, meestal in roestvrij stalen tanks, gemaakt. Omdat dit materiaal neutraal is, zegt Reis, tonen ze optimaal de karakteristieken van het ras, de wijngaard(en) en de jaargang. Het ras is bij de witte wijnen een blend van antão vaz, roupeiro, arinto en gouveio, en bij de rode wijnen van trincadeira, aragonez en castelão.
In de Natus-wijnen is de invloed van de mens meer voelbaar, aldus Reis. Zodra de fermentatie begint, perst hij de druiven en hevelt hij de wijn over naar talhas. Het koolzuur dat als bijproduct van de vergisting ontstaat, zorgt voor beweging die de gist in suspensie houdt. Reis spreekt van natuurlijke bâtonnage die de kwaliteit van de vergisting ten goede komt. De beweging zorgt ook voor uitwisseling van warmte met de omgeving. Zo zorgt de talha ook voor een natuurlijke temperatuurcontrole. Bovendien laat klei, net als hout, een beetje oxidatie toe.
alhas en Vaten, de kelder van Natus Vini @Natus Vini
Typische aromatische schilcontactsmaken
Omdat de wijnen van Gerações en XXVI Talhas op de schillen vergisten, ook de witte, en daar tot minstens 11 november van het oogstjaar op rijpen, hebben ze een heel ander karakter dan die van Natus. De wijnen van Gerações en XXVI Talhas hebben duidelijk meer structuur, maar die is dan toch weer discreter dan je zou verwachten na zo veel schilcontact. In mijn aantekeningen kom ik een paar keer het woord smooth tegen. Natuurlijk tref je er in mindere of meerdere mate de typische, aromatische schilcontactsmaken aan, althans in de wijnen van witte druiven – denk aan kweepeer, rozebottel, rozenblaadjes, druiven, honing, en florale en kruidige noten. Bij de Mestre Daniel Branco 2023 van XXVI Talhas schreef ik op: “alsof je in een thijmveld loopt”. NaTalha Branco van Gerações past ook in dit plaatje en was een perfecte match voor de traditionele sopa de tomate com pão e peixe die Teresa tussen de talhas serveerde. Top lunch!
Een speciaal project van Gerações is de nieuwe wijn Atão, vás tinto?, het geesteskind van Teresa’s echtgenoot João. Het is een speelse, zomerse wijn met een naam vol woordgrapjes. In vervlogen tijden werden wijnen die net iets te veel volatiele zuren of andere ongerechtigheden produceerden gefilterd door de mãe van een niet vervuilde talha. Op die manier werd de wijn gered. João vroeg zich af wat er zou gebeuren als je een (schone) witte wijn door de mãe van een (schone) rode wijn zou halen. En dat is wat hij en Teresa vervolgens deden. Het resultaat lijkt nog het meest op een framboosrode, vrij gestructureerde rosé. Goed bij het eten, maar licht gekoeld ook heerlijk als aperitief. Dan die woordgrapjes. Letterlijk zou je de naam kunnen vertalen als: Antão vaz (een wit lokaal ras), wordt je rood? Maar atão betekent in het Alentejaanse dialect ook so what? Dus de vraag heeft ook het antwoord in zich. Scherpzinnige jongen, die João!
Atão, vás tinto? @Bart de Vries
De wijnen van Natus hebben een klassieker karakter. Minder Alentejaans? Wat mij betreft niet. Dat zou impliceren dat alle wijnen uit de Alentejo talhawijnen zouden moeten zijn, wat natuurlijk onzin is. Maar omdat Reis, door tijdig te plukken, de alcohol laag weet te houden, denk je toch niet onmiddellijk aan Vidigueira. Dat neemt niet weg dat Reis’ wijnen echt zeer goed zijn. “Touch the least to show the most”, zei Reis toen we zijn Natus Tinto 2021 dronken. Bloody, umami, donker fruit, lang, met schouders maar ook met verticaliteit, fijn gestructureerd. Misschien niet de beste wijn van de wereld – wat is dat eigenlijk? – maar zeker in de Portugese top.
Behalve dat ik een paar geweldige nieuwe producenten heb leren kennen, vond ik het mooi om te zien dat er mensen zijn die met liefde en prachtige resultaten een oude traditie in stand houden. Maar het is ook goed is om te constateren dat mensen op deze traditie voortbouwen.
Op 24 en 25 augustus is het weer zo ver: de grand Swiss Wine Tasting in Zürich. De organisator, Swiss Wine Connection, het bureau van de in Zwitserland legendarische Andreas Keller en Susanne Scholl, belegde dit jaar voor het eerst een interessante persmeeting om het evenement vroegtijdig onder de aandacht te brengen. Het toont de toenemende belangstelling voor export onder Zwitserse producenten.
Ruim 30 jaar geleden stonden de Zwitserse wijnjournalisten Andreas Keller en Susanne Scholl aan de basis van Mémoire des Vins Suisses. Om te laten zien dat Zwitserse wijnen niet hoeven onder te doen voor hun Franse, Italiaanse of Californische broeders, richten ze een netwerk van Zwitserse wijngoederen op. Zij kozen van ieder wijngoed een wijn die volgens hen oplegpotentieel had. Want dat was volgens Keller en Scholl het ultieme kwaliteitskenmerk van een wijn. Hiervan werden (en worden) jaarlijks rond de vijftig flessen opgeslagen om in de loop der tijd het potentieel te kunnen onderzoeken, en idealiter te kunnen bevestigen. Tegenwoordig mag terroirexpressie dan misschien de heilige graal zijn, dat het oplegpotentieel wat op de achtergrond is geraakt komt niet zo zeer omdat het onbelangrijk is, maar eerder doordat consumenten, maar ook vaak restaurants, vaak niet meer de ruimte hebben om hun wijn lang te laten rijpen.
Na verloop van jaren begon de groep jaarlijks hun wijnen aan een groter publiek te tonen en werd de Swiss Wine Tasting geboren, die, weer later, werd uitgebreid met bevriende kwaliteitswijnmakers, Mémoire & Friends. Mémoire des Vins Suisses is nog altijd de elite van de Zwitserse wijnwereld en de Swiss Wine Tasting veruit het belangrijkste wijnevenement van het jaar in het Alpenland. Een niet geringe prestatie van Keller en Scholl.
Generatiewissel
Maar met het klimmen der jaren – Keller en Scholl zijn nu respectabele zeventigers – werd de combinatie van de twee zaken wat veel, en vorig jaar ging de leiding van Mémoire over naar een aantal jongere mensen, waaronder sommeliers, journalisten en de wijnmakers zelf. Vooralsnog ligt de nadruk op het benutten van hun ‘schatkamer’, de kelder in Herzogenbuchsee waarin de 59 leden decennialang hun jaarlijkse afdracht van hun Mémoire-wijn hebben opgeslagen, momenteel zo’n 30.000 flessen. Maar off-the-record wordt er ook gesproken over terroirexpressie. Hoewel Mémoire nog altijd een belangrijk deel van Swiss Wine Tasting uitmaakt is het onderscheid tussen Mémoire en Friends vervaagd.
Zwitserse Syrahs @Swiss Wine Connection
Syrah flight
Op 24 en 25 augustus is het dus weer zover. Ten opzichte van andere jaren zijn er een aantal veranderingen die het voor iedereen, niet in de laatste plaats buitenlandse geïnteresseerden, nog aantrekkelijker moet maken. Om potentiële bezoekers te bereiken, kreeg het journaille tijdens een preview evenement een flight van zes Walliser Syrahs uit 1993 gepresenteerd door Zwitserlands bekendste wijnpersoonlijkheid, José Vouillamoz, de druivengeneticus die samen met Jancis Robinson en Julia Harding het boek Wine Grapes schreef. Hij vroeg ons het ras te vergeten, want “na dertig jaar is het vrijwel onmogelijk om het verschil tussen een Cornalin, een Humagne Rouge of een Syrah te proeven.” En hij verleidde ons de schoonheid van een Madeira, en de herfstige aroma’s en smaken van champignons en bosgrond in de Syrahs te ontdekken. Maar sommigen waren nog verrassend fruitig en als een Syrah te herkennen, zoals die van Laurent Hug en Daniel Magliocco.
De keuze voor syrah was niet toevallig. Honderd jaar geleden werd het ras namelijk in Valais geïntroduceerd. En ondanks dat er slechts een kleine (maar groeiende) hoeveelheid syrah is aangeplant, nu zo’n 200 hectare, is het een belangrijk ras. Niet alleen omdat het door klimaatverandering eigenlijk veel geschikter is voor Valais dan het momenteel dominante ras pinot noir, – ik schreef daar hier al eerder over – maar ook vanwege de Syrah 2001 Tasting van de Grand Jury Européen in 2007. Na een blinde beoordeling door een internationale jury van 34 wijnen, inclusief verschillende uit de Côte-Rôtie, bleek de hele top drie uit Zwitserse Syrahs te bestaan. Het was Zwitserlands Judgement of Paris-moment. Desondanks ligt de prijs van een top-Syrah uit Valais nog altijd rond de 50 frank, terwijl je voor Guigals La Turque (24e) of Torbreks Descendant (25e) makkelijk een veelvoud daarvan neertelt. “Dat Simon Maye & Fils destijds de wedstrijd won, ligt waarschijnlijk aan het feit dat Maye’s wijnstokken oud zijn en door massale selectie direct afstammen van de oorspronkelijke planten die begin jaren 20 van de vorige eeuw door Henry Wuilloud vanuit Tain l’Hermitage in Zwitserland zijn geïmporteerd”, legde Vouillamoz uit. Tijdens de Swiss Wine Tasting in Zürich op 25 augustus staat er ook een Syrah workshop gepland.
Naast de grote overzichtsproeverij op 25 augustus, waar 130 van Zwitserlands beste wijngoederen hun wijnen presenteren en er een speciale salon is voor jonge talenten (Jungwinzer), staan er op 24 augustus nog een aantal andere evenementen op de rol, die vooral bedoeld zijn voor professionals en serieuze liefhebbers. Zo schenken de Vintage Award winnaars van 2021 tot 2025 persoonlijk twee van hun beste wijnen, en presenteren Château d’Auvernier en Maison Carrée, twee gerenommeerde producenten uit Neuchâtel een vertical (2014 – 2022) van hun Pinot Noirs, een uitstekende gelegenheid om de kwaliteit van Zwitserse Pinot Noir te leren kennen en die van de appellation Neuchâtel in het bijzonder.
Kortom, tijdens de Swiss Wine Tasting kan je op eenvoudige wijze en in korte tijd een goed beeld krijgen van de Zwitserse wijnscene. De meeste producenten zijn persoonlijk aanwezig, wat niet alleen handig is om vragen over de wijnen te stellen, maar ook om over importmogelijkheden te praten.
Aargau is misschien niet het eerste kanton waar je aan denkt als het over Zwitserse wijn gaat, maar dat weerhoudt Tom Litwan er niet van om er prachtige wijnen te maken. Integendeel, de kalkhoudende bodems, geologisch dezelfde als in de Jura en Bourgogne, inspireren hem tot het maken van authentieke, finesse rijke schuimwijnen en Pinots Noirs.
Litwan werkt biodynamisch en zijn manier van wijnmaken zou je low intervention kunnen noemen, maar hij moet niets hebben van het etiket ‘natuurwijn’. Er is ook niets funky aan zijn wijnen. De Blanc de Noirs bruiswijn heeft iets rijks en breeds zonder in te boeten aan frisheid, en de uitzonderlijke Petit Meslier is prachtig verticaal.
De Pinots Noirs weerspiegelen als geen ander de verschillende wijngaarden waar Litwan actief is. De Chalofe toont zijn warme, op het zuiden gerichte ligging met verkoeling van de hoogte en de door bos gekruinde heuveltop: rijp, aromatisch en complex, terwijl de Elfingen Rüeget eerder kersig, filigraan en vol spanning is.
Hoewel je zijn naam niet zo vaak tegenkomt als Gantenbein, Chappaz, Germanier of Adank, zijn zijn wijnen ook buiten Zwitserland verkrijgbaar. Jammer genoeg nog niet in Nederland. Wie probeert ‘t?
Ik schijf dit verhaal in mijn woonplaats Basel die momenteel, medio mei, geheel in de ban is van het Eurovisiesongfestival. Het hoogtepunt wordt traditiegetrouw de puntentelling, waarbij de vooringenomenheid van de juryleden zijn climax bereikt als Cyprus en Griekenland hun punten mogen uitdelen. Je kan er bijna vergif op innemen dat het “Chypre: douze points” uit de rokerige keel van de Griekse juryvoorzitter zal klinken. En omgekeerd. Ondanks dat heeft Cyprus als songfestivalland nog weinig potten kunnen breken – een tweede plaats in 2018 was de hoogste notering ooit. Als wijnland heeft het waarschijnlijk betere kaarten. Het land van Aphrodite heeft in elk geval een lange wijngeschiedenis en hun zoete Commandaria heeft de harten van koningen en kruisvaarders sneller doen kloppen. Tegenwoordig zijn een aantal producenten die twaalf punten zeker waard, niet alleen van Griekenland. Tijdens een persreis georganiseerd door het Cypriotische ministerie van Toerisme en de Circle of Wine Writers bezocht ik vier producenten.
Cyprus afficheert zich graag als een van de oudste wijnlanden ter wereld. Nu we sinds twee jaar weten dat de domesticatie van de wijnrank waarschijnlijk op twee plekken plaatsvond, niet alleen in Georgië, maar ook in Israël, is die claim niet zo vreemd. Tel Aviv is maar 40 minuten vliegen van Larnaca. Zelfs zo’n zes millennia geleden moet die afstand relatief makkelijk te overbruggen zijn geweest. Op basis van archeologische opgravingen kunnen we ervan uitgaan dat er rond die tijd al wijn werd gemaakt op Cyprus.
Veel over de geschiedenis van Cypriotische wijn is anekdotisch, maar Commandaria, de zoete wijn waar het eiland het bekendst om is, zou zijn geserveerd op de bruiloft van koning-kruisvaarder Richard Leeuwenhart toen hij in 1191 in Limassol met zijn Berengaria van Navarra trouwde. De naam Commandaria komt waarschijnlijk van het grootste van de drie landgoederen, La Grande Commanderie, die de Tempeliers op Cyprus konden behouden, nadat zij het eiland hadden moeten opgeven.
Ontwikkelingen in het maken van Commandaria
Commandaria wordt gemaakt van twee autochtone druivenrassen, mavro (blauw) en xynisteri (wit). (Interessant weetje: Cyprus is phylloxera-vrij, dus alle wijnstokken staan op hun eigen wortels.) Iedere gewenste verhouding is toegestaan, dus ook 100 procent xynisteri, maar de meeste producenten kiezen voor een goede dosis mavro omdat deze variëteit voor de broodnodige zuren zorgt. Na de oogst leggen de wijnboeren de zeer rijpe druiven in de zon te drogen.
Toen Cyprus in 1878 onder Brits bewind kwam, deden zich in het maken van Commandaria twee belangrijke veranderingen voor. Fortificatie zorgde ervoor dat de Britten de wijnen beter konden transporteren. Ze introduceerden ook eikenhouten vaten, terwijl de Cyprioten hun Commandaria traditioneel in kleipotten, zogenaamde pithari, maakten.
Tegenwoordig wordt Commandaria beschermd door een PDO (beschermde herkomstaanduiding) en mag het gemaakt worden in slechts veertien dorpen in het soms adembenemend mooie Troodos-gebergte. De grootste producenten, zoals KEO en LOEL (spreek uit: loël) versterken de wijn nog steeds, maar vooral de kleinere wijngoederen geven de voorkeur aan de oude manier van produceren, onversterkt dus. De appellation staat beide stijlen toe.
Commandaria moet minstens twee jaar in eikenhouten vaten rijpen, maar langer mag ook. Zo ligt er bij LOEL een veertig jaar oude wijn te wachten op botteling. Naarmate de wijnen ouder zijn worden ze intenser van smaak (koffie, caramel, hazelnoot, walnoot, sinaasappelschil) en stroperiger. De jongere wijnen zijn frisser en eenvoudiger te appreciëren.
Terug naar onversterkt en terug naar de pithari
Het leeuwendeel van de productie is in handen van vier grote producenten die hun druiven betrekken van honderden (piep)kleine producenten. Het is bemoedigend om te zien dat er een nieuwe generatie is die zelf weer vinifieert en de wijn naar zijn ambachtelijke wortels terugbrengt. Bij Revecca in Agias Mamas, een van de veertien dorpen, maken Nikolas Christodoulides en zijn schoonfamilie sinds 2015 drie Commandaria’s die, omdat ze onversterkt zijn en dus slechts zo’n 13 procent alcohol bevatten – veel makkelijker zijn te verteren. Zoet (170 g/l restsuiker), maar ook heel levendig.
Sinds dit jaar brengt Revecca naast een twee jaar oude blend (Xynisteri en Mavro) en een zuivere Mavro, ook een negen jaar oude wijn uit. Die is dieper en rijker van smaak met een duidelijke hint van de lokale wee-zoete sint-johansbroodpeulen. Het klinkt gezocht, maar als je ze ter plaatse proeft of ruikt, begrijp je wat ik bedoel.
Revecca is klein, maar Christodoulides maakt met beperkte middelen het meeste van wat ze hebben. Naast de wijnen die ze onder hun eigen label bottelen, maken ze Commandaria voor anderen. Dat zijn ofwel wijngoederen van buiten de veertien dorpen die druiven van Revecca kopen en deze door Christodoulides en zijn team laten vinifiëren, maar het kunnen ook wijngoederen zijn die wel druiven uit, maar geen vinificatiefaciliteiten ín een van de veertien dorpen hebben, en de kelder van Revecca huren of de vinificatie tegen betaling aan Revecca uitbesteden.
Met zijn eigen flessen gaat Christodoulides heel zorgvuldig om. De kleine oplage gaat alleen naar de beste restaurants in de grotere steden, lokale tavernes die de traditionele keuken van Cyprus in ere houden en de betere wijnwinkel.
Christodoulides zou graag zien dat de regels van de appellation verruimd worden zodat ook in pithari gerijpte wijnen de naam Commandaria op het label kunnen dragen. Het lijkt onwaarschijnlijk dat ze er de handen voor op elkaar krijgen in de hoofdstad Nicosia, maar, zegt Christodoulides, we bespreken nu het opzetten van een parallelle appellation. Christodoulides gaat er niet op wachten. Hij experimenteert er alvast mee – maar vooralsnog mag het dus geen Commandaria heten.
Bij Karseras in het dorp Doros gaat het er niet veel anders aan toe, behalve dat ze een stuk groter zijn. Grootvader Karseras die 60 jaar lang priester van de lokale kerk was, maakte nog zelf Commandaria, maar zijn zoon Panayiotis Karseras ging aan de slag bij ETKO, een van de grote producenten. Op een dag kwam de directeur naar hem toe, en vertelde dat ETKO problemen had met handhaven van de kwaliteit van hun ingekochte druiven. Zou Panayiotis zich niet volledig willen gaan richten op de druiventeelt op zijn eigen familiewijngoed? Het leverde Karseras jarenlang een goed inkomen op, totdat hij en zijn zoon Philippos zich realiseerden dat het interessanter was om zelf wijn te maken. Vader en zoon Karseras maken inmiddels alweer decennialang twee Commandaria’s, een twee jaar oude en een twintig jaar oude. Hun stijl is iets rijker dan die van Revecca, maar veel ontloopt het elkaar niet.
Christodoulides benadrukt dat Commandaria een zeer veelzijdige wijn is. “Hij smaakt heerlijk bij blauwe kaas,” zegt hij, “maar als aperitief, on the rocks of in een cocktail, werkt Commandaria ook uitstekend.” Sommige zullen ervan gruwen, maar Christodoulides zelf kookt hem ook wel eens in tot een dikke siroop die dan weer in het eten, bijvoorbeeld in dressings of over desserts gebruikt kan worden.
Vreemd genoeg vermindert de consumptie van Commandaria op Cyprus, terwijl de productie juist toeneemt. Exporteren, zou je denken. Maar Christodoulides wil eerst de lokale bevolking weer overtuigen van zijn wijnen, onversterkt en liefst uit pithari. “Daarna kunnen we gaan exporteren.” Ondertussen schiet het ministerie van Toerisme te hulp. Zij denken erover om aan een selecte groep gasten – er komen jaarlijks vier miljoen toeristen naar Cyprus – een gratis fles aan te bieden. Toeristen vormen, niet verwonderlijk, de belangrijkste afzetmarkt.
Voor importeurs in Nederland of België die naast kwaliteit ook kwantiteit nodig hebben, kan de Commandaria van de grote producten een interessante aanvullende optie zijn naast Port, Madeira en Sherry. De versterkte wijnen van LOEL en KEO zijn competent gemaakt en lekker, en niemand kan zich er financieel een buil aan vallen. Desondanks lijkt het mij voor Commandaria moeilijk concurreren met andere zoete, versterkte wijnen, een stijl die jammer genoeg toch al in het verdomhoekje zit. Maar voor speciaalzaken, zeker degene die zich op Griekse en/of Oost-Europese wijnen richten, is een Commandaria een wijn die eigenlijk niet in het assortiment mag ontbreken. Het is een unieke, vaak complexe en heerlijke zoete wijn. Ik zeg: Commandaria, douze points!
Aan het eind van de jaren 00 had het wijngoed Guerila uit de Vipava vallei in Slovenië een gerenommeerde importeur in Nederland. Maar Sloveense wijnen waren een hard sell en na enige jaren beëindigde de relatie. Op de golven van de natuurwijnbeweging bouwde Slovenië vervolgens een reputatie op in deze niche. Maar de belangstelling voor natuurwijn loopt terug, volgens verschillende wijnmakers die ik in Slovenië sprak. Korenika & Moškon uit Sloveens Istrië, een voorloper op het gebied van biodynamie en schilcontactwijnen van witte druiven, heeft de laatste jaren zijn stijl flink aangepast – minder schil, meer herkomst. En toen de Sloveense afdeling van Demeter vorig jaar besloot de maximaal toegestane hoeveelheid sulfiet te verlagen, is het ook uit deze certificering gestapt. Korenika blijft overigens wel biodynamisch werken. Een aantal wijngoederen, waaronder Guerila en Korenika, kiezen er nu voor zich te focussen op de expressie van hun terroir. Hun vehikel is de organisatie Slovenska Velika Lega (SVL), losjes vertaald als de Sloveense Grand Cru. Hiermee hopen ze duidelijker hun eigenheid over het voetlicht te krijgen.
SVL is opgericht in 2021 door vier wijngoederen, Edi Simčič uit het westelijk gelegen wijnbouwgebied Brda, Vino Gross uit het Oost-Sloveense Štajerska, Šuklje uit Bela Krajina op de grens met Kroatië en het wijngoed Marof uit de regio Prekmurje in het uiterste noordoosten van het land. De vier waren (en zijn) ontevreden over de huidige Sloveense wijnwetgeving die zoiets als terroirexpressie nauwelijks kent en, voor zover het een wettelijke grondslag heeft, vooral bepaald is door de coöperaties. De gebieden met speciale kwaliteiten voor wijnbouw zijn ofwel te ruim afgebakend, ofwel niet gedefinieerd. Veel wijngoederen zijn eerder bezig met op het opbouwen van een merk, dan met het onderzoeken van de relatie tussen de wijn en de wijngaard.
President Guillaume Antalick
Bodemverschillen
Door het centraal stellen van historische wijnbouwgebieden en zich te richten op een indeling in regionale -, village- en wijngaardwijnen hoopt de groep duidelijker te kunnen communiceren, zowel in het binnen- als buitenland, waar Slovenië voor staat. De oenoloog Guillaume Antalick, de president van de club en mede-eigenaar van wijngoed Šuklje, is hier heel serieus mee bezig. Binnen zijn belangrijkste wijngaard, Vrbanjka op de Plešivica heuvel, zoekt hij bijvoorbeeld naar het perceel dat de beste Blaufränkisch oplevert. Hij is nu zover dat hij, als de jaargang het toelaat, zoals in 2022, het centrale, meest kalksteenrijke deel van de wijngaard separaat bottelt. Bij het proeven van zeven jaargangen stak de 2022 er inderdaad bovenuit: de tannine lag hoger maar was fluweelzacht, en de wijn had meer dichtheid en intensiteit dan de andere, overigens ook uitstekende jaargangen.
Aan de hand van drie jaargangen van zijn Lozice Sauvignon Blanc liet Antalick zien dat het verloop van het weer in het groeiseizoen ook een enorme invloed heeft. Als docent aan de universiteit van Nova Gorica kon hij mij haarfijn uitleggen dat door de grote hoeveelheid regen in de periode tussen de vruchtzetting en de veraison in 2023 de structuur van de druivenschil veranderde. Hierdoor lekten er meer fenolische componenten in het sap tijdens het persen en kreeg de wijn meer grip en een kruidiger karakter. De 2021 was daarentegen enorm fruitig. “Toen”, zo legt Antalick uit, “hadden we in september, tijdens het laatste deel van de rijping, wanneer de watertoevoer naar de druif al is afgesloten, een periode met relatief koude nachten, met als gevolg dat de aroma’s zich vlak voor de oogst geweldig konden ontwikkelen.”
Zo is ieder SVL-wijngoed bezig zijn beste wijngaarden te onderzoeken. Om vervolgens als regionale – (okoliš), village- (vas) of cru (lega) wijn te kunnen labelen, zijn er regels voor de maximale opbrengst per hectare, de te gebruiken rassen en de releasedatum.
Door de geringe omvang van het land (de helft van Nederland) en de ligging tussen Italië, Oostenrijk, Hongarije en Kroatië, is het lastig te zeggen wat Slovenië als wijnland uniek maakt. Misschien is dat juist wel de diversiteit: Brda en het Italiaanse Collio zijn eigenlijk een regio, net als Štajerska en Oostenrijks Stiermarken. In Prekmurje gaan de wijnen richting Centraal-Europa, terwijl Sloveens Istrië in veel opzichten een verlengstuk van Kroatisch Istrië is (of omgekeerd).
Door het werk van SVL worden de verschillen tussen de regio’s wel meteen duidelijk. Afgezien van de verschillen in klimaat en bodem, bepalen de leden van SVL wat de traditionele en aanbevolen/toegestane rassen zijn. Antalick benadrukt nog wat anders:
“Eén van de unieke aspecten van Slovenië is dat er betrekkelijk weinig monocultuur is, waardoor de biodiversiteit groot is.” Slovenië is inderdaad een van Europa’s bosrijkste landen – 60 procent van het oppervlak is bebost –, en met uitzondering van Sloveens Istrië heb ik vrijwel geen grootschalige wijnbouw gezien.
Oude stokken van Korenika
Communisme
Je zou SVL kunnen vergelijken met de ÖTW of STK in Oostenrijk of VDP in Duitsland. Met zo’n 14.000 hectare aan officieel geregistreerde wijngaarden is Slovenië echter een klein wijnland. Dat weerspiegelt zich ook in het aantal leden, momenteel tien. Door het decennialange communistische bewind hebben in Slovenië, nog sterker dan in andere landen, de coöperaties een belangrijke rol gespeeld. Pas in de jaren 80 van de vorige eeuw, toen het regime begon af te brokkelen, kregen wijnboeren mondjesmaat de kans zelfstandig aan de slag te gaan. In vergelijking met Duitsland of Oostenrijk loopt het land daardoor wat betreft oorsprongsoriëntatie nog wat achter. Maar terwijl ik in Slovenië was kwamen er twee nieuwe lidmaatschapsverzoeken binnen. SVL heeft duidelijk iets beweging gezet.
Sinds de wijngoederen Bjana (Brda) en Slapšak (Dolenjska) lid zijn van SVL is er ook een speciaal charter voor schuimwijnen. Deze moeten, na het persen van de handgeplukte hele trossen, op de traditionele methode worden gemaakt, inclusief 15 maanden lierijping voor non-vintage of 36 maanden voor vintage-wijnen. Bjana maakt voor zijn zeer competente klassieke schuimwijnen uitsluitend gebruik van pinot noir en chardonnay, terwijl Slapšak naast chardonnay voor de fantastische Blanc de Blancs Peśće, vooral het inheemse, hoogzurige ras žametovka gebruikt. (Voor de liefhebbers van trivia: ‘s werelds oudste wijnstok, 400 jaar, is een žametovka en staat in het centrum van Maribor.)
Beide wijngoederen gaan uiterst precies te werk, wat zich in de uitstekende kwaliteit weerspiegelt. Andrej Slapšak zet daarbij ook zijn ervaring als ingenieur in. Bij het persen van de druiven maakt hij gebruik van zelf ontwikkelde draadloze sensoren die de druk in het midden van de pneumatische pers nog preciezer kunnen meten dan de standaardmeting van de druk die het membraam uitoefent.
Dat SVL serieus wordt genomen, zie je niet alleen aan het geleidelijk groeiende aantal leden, maar ook aan wie de leden zijn. De toetreding van Domaine Ciringa, het Sloveense wijngoed van de beroemde Oostenrijkse familie Tement, heeft de statuur van de vereniging een flinke boost gegeven. De wijngaarden van Ciringa sluiten naadloos aan op Tement’s wijngaarden (waaronder Zieregg), maar dan aan de Sloveense kant van de grens. Als je het wat oneerbiedig wilt zeggen, heb je met de Ciringa’s Pruh voor de helft van de prijs een geweldige Grosse Lage Sauvignon Blanc. Eigenlijk kan je dat van de meeste SVL-wijnen zeggen, ze hebben een zeer goede prijs-kwaliteitverhouding. Desondanks is het nog steeds niet makkelijk Sloveense wijnen te verkopen, zegt een vertegenwoordiger van Herman Wines, de importeur van Ciringa. Maar met de SVL en de focus op herkomst, slaat het land nu een duidelijke richting in. En met de kwaliteit die ik aantrof zit het sowieso heel goed.
Wijngoederen
Ik heb per wijngoed tussen de vijf en twintig wijnen geproefd. Het is dus onmogelijk om ze allemaal de revue te laten passeren. Hieronder volgen daarom per wijngoed een, of, als ik echt niet kon kiezen, meer van de mijns inziens meest opvallende, lekkerste, en/of beste wijnen.
Uroš Valcl komt oorspronkelijk uit Sloveens Stiermarken waar zijn ouders een klein wijngoed hadden. (Hij maakt hier nog steeds een paar wijnen.) Na een studie landbouwwetenschappen in Maribor, ging hij aan de slag als wijnmaker. De kelder van Marof heeft een flinke overcapaciteit, daardoor is er altijd plaats voor lange rijping en om te experimenten met microvinificaties. Over de hele linie hebben de wijnen een mooie puurheid, zonder aan kracht en diepte in te boeten. Witte wijnen ondergaan vaak een korte, koude schilinweking die de wijnen net een beetje bite geven. Misschien wel de meest consistent goede portfolio van de negen wijngoederen die ik heb bezocht.
Michael Gross is de broer van Johannes Gross van het gelijknamige Oostenrijkse wijngoed in Stiermarken. De familie kwam in het bezit van de wijngaarden in Slovenië via een vrouw die door de denationalisatie in de jaren negentig grond had teruggekregen van de staat. Michael bewerkt zijn prachtige terraswijngaarden in de subregio Haloze, een deel van Sloveens Stiermarken (Štajerska), biodynamisch en heeft een min of meer zero/zero-benadering in de kelder, maar hij is niet dogmatisch. De wijnen draaien om structuur en textuur, en minder om smaak en aroma, en zijn wat mij betreft de meest eigenzinnige van de hele SVL-groep.
Haloze
Haloze is een cuvée van Sauvignon Blanc, Furmint en Welschriesling. De plantdichtheid in Haloze is heel laag, 1000 à 2000 planten per hectare, waardoor er veel ruimte is voor biodiversiteit. De bodems hebben hierdoor een hoog gehalte aan organisch materiaal. De jaargang 2022 is ietsje geoxideerd met een kern van rijp fruit en levendige zuren. De 2023 was rokerig, vol citrus en had een aangename textuur die deed denken aan citroenschil.
Jaargang 2020 toonde mooi puur fruit, vooral in het bessige deel van het spectrum. Jaargang 2019 was met aroma’s van licht geroosterde sesam en zelfs iets koffieachtigs het meest reductief. “Typisch voor de jaargang”, aldus Armin Tement. De 2015 rijpte 66 maanden op de lie en was nog behoorlijk gesloten en strak, ook een tikje lactisch. De meest toegankelijk jaargang was 2017: vol witte grapefruit, cassis en het groen van zwarte bes. Ultrafijne zuren, filigrane textuur, perfect in balans.
De witte wijnen van Edi Simčič houden het midden tussen een Bourgondische elegantie en Mediterrane warmte. “De inzet van houten vaten behoort tot Simčič’s huisstijl”, zegt Jacob Simčič, de derde generatie die het wijngoed mede bestiert. Maar de manier waarop hij en zijn vader Aleks en broer Jure dat doen is uiterst subtiel en evenwichtig.
Matej Korenika nam op jonge leeftijd het bedrijf van zijn vader over. Ondanks zijn 47 jaar, heeft hij al 25 jaar ervaring. Sinds 2007 maakt hij deze Malvazija van zeventig jaar oude stokken in de wijngaard Bankina, die maar een paar meter boven zeeniveau ligt. Mooi subtiel fruit, iets rokerig, typerende lichte smaak van geblancheerde amandel, rondfrisse zuren (geen malolactische conversie), rijk en verticaal.
Kortinca Refošk
Refošk – de namen Teran of Terrano worden eveneens gebruikt – is niet hetzelfde als Refosco dal Peduncolo Rosso. Vanwege de diepe kleur wordt Refošk lokaal ook wel zwarte wijn genoemd. Ik proefde de jaargang 2024 direct uit het vat. Zeer veelbelovend. Kruidig, fris, koele zijdeachtige tannine, diep en lang. Op basis van de village (vas) Refošk uit 2020 die ik ook proefde, verwacht ik dat deze Kortinca nog lange tijd kan rijpen.
Bjana is gespecialiseerd in schuimwijnen van chardonnay and pinot noir. Miran en Petra Sirk, de eigenaars, vinifiëren de druiven van ieder perceel afzonderlijk. In 2024 leverde dat 49 verschillende basiswijnen op. De Cuvée Prestige is een blend van de beste.
Met de naam wil de eigenaar het revolutionaire karakter van het wijngoed uitdrukken: Biodynamisch en low intervention. Ze waren er aan het begin van deze eeuw zeker vroeg bij. Maar met de kwaliteit wordt niet gemarchandeerd. Zo lang het gaat houden ze zich aan de regels van Demeter Slovenië, maar als het nodig is stappen ze er net als Korenika uit.
Pinela Classic
Pinela is een van de rassen die uitsluitend in de Vipava vallei zijn aangeplant. Althans, volgens eigenaar Zmagoslav Petrič en zijn wijnmaker en rechterhand Martin Gruzovin. Jancis Robinson e.a. schrijven in hun boek Wine Varieties dat er nog geen DNA-onderzoek heeft plaatsgevonden om vast te stellen of het Sloveense ras en het Italiaanse ras pinella werkelijk verschillend zijn. Classic is Guerila’s instapserie. De Pinela geeft door zijn zuren veel drinkplezier, heeft een mooi grapefruit karakter, maar leunt ook richting het tropische. Licht viscoos van textuur.
Barbera Amphora
De aanwezigheid van barbera verraadt de nabijheid van Italië in westelijk Slovenië. Dit in amphora gerijpte exemplaar is diep bessig, met een vleug munt en opwekkende frisheid. Behoorlijk krachtig, maar de alcohol is goed geïntegreerd.
Het domein, dat gespecialiseerd is in schuimwijnen, is gelegen in de idyllische regio Dolenjska. Glooiende heuvels, kabbelende beekjes en toen ik er was een strakblauwe hemel en bloeiende wilde kersen. De regio is vooral bekend door zijn Cviček, een dunne zure slobberblend, maar Slapšak neemt het gebied op sleeptouw naar een kwaliteitsgerichte toekomst. Andrej Slapšak wordt ondersteund door mede-eigenaar François Button, een uit de Champagne afkomstige wijnmaker met ervaring bij Roederer.
Blanc de Blancs Peśće
De Blanc de Blancs is uitsluitend gemaakt van het sap van de eerste zachte persing. Vijf jaar rijping op de lie, 2.4g dosage. Kleine productie, maar als je hier een paar flessen van op de kop kunt tikken ben je spekkoper. Rijpe citroenen, brioche, beetje veldbloemen, fijne persistente mousse, heel precies, lang afdronk.
De Fransman Guillaume Antalick en zijn Sloveens vrouw Katja Šuklje zijn beiden oenoloog en hebben elkaar aan de universiteit van Wagga Wagga in Riverina, Australië ontmoet. Hun wetenschappelijk werk en de activiteiten op hun wijngoed vormen een mooie kruisbestuiving. Ze zijn ook mede-eigenaar van een goede wijnbar in Ljubljana waar een flink deel van hun wijnen te proeven is en waar je lekker kunt eten.
Grands crus krijgen in de wijnwereld buitengewoon veel aandacht, ook in Chablis. Toch zijn er premiers crus die net zo bekend zijn bij wijnliefhebbers: Butteaux en Forêts.
Tekst en foto’s: Lars Daniëls MV.
Dit artikel verscheen eerder in Perswijn nummer 6 van 2021; proefnotities herzien.
Butteaux, met Forêts verderop
Als je van Chablis naar Préhy rijdt, dan zie je hem aan je rechterhand liggen: de indrukwekkende helling van Montmains, een grote (118 ha) en beroemde premier cru van Chablis op de linkeroever van de Serein. Maar in feite is slechts het lager gelegen deel richting Chablis ‘echt’ Montmains, namelijk de climat genaamd Mont-mains (van mont moyen, ‘gemiddelde heuvel’). Het hart wordt gevormd door een tweede climat, met de naam Forêts, omdat daar ooit een bos was. En die gaat weer over in een derde, hoger gelegen climat, te weten Butteaux (butte betekent ‘top van een heuvel’). Wijnen uit Forêts en Butteaux mogen als Montmains op de markt komen, omdat Montmains de overkoepelende naam is voor de hele premier cru. Toch zijn Forêts en Butteaux bij vele wijnliefhebbers zeker zo bekend als Montmains. En misschien wel net zo bekend als bepaalde grands crus. Dat is grotendeels te danken aan de wijnen die de twee beroemdste en volgens vele beste domeinen van Chablis er maken: Domaine François Raveneau en Domaine Vincent Dauvissat. Want twee van hun bekendste en meest gewilde wijnen zijn Butteaux (van Raveneau) en La Forest (van Dauvissat, uit Forêts). Raveneau bottelt zelfs alle drie de climats apart. Dus was er geen beter uitgangspunt voor een artikel over Montmains, Forêts en Butteaux dan een vatenproeverij bij Raveneau en Dauvissat (zie ‘De top van Chablis’ op onze website).
Climat
Een climat is een typisch Bourgondische term die staat voor een kadastraal afgebakend stuk wijngaarden met
een eigen klimatologisch en geologisch karakter. Het is doorgaans beperkt qua oppervlakte en draagt al
eeuwen een eigen naam.
Maar één grand cru, met zeven climats
Chablis ligt in het departement Yonne, het noordelijkste van de (voormalige) regio Bourgogne. Het hoort dan ook bij de Bourgogne viticole, al was het maar omdat er chardonnay staat en wijngaarden cq. terroirs er climats worden genoemd. Toch zijn er wel verschillen met de meer zuidelijk gelegen delen van Bourgogne, zoals de Côte de Nuits en Côte de Beaune. Zo heeft Chablis strikt genomen maar één grand cru: Chablis Grand Cru. Maar deze kan komen uit zeven verschillende climats (Blanchot, Bougros, Les Clos, Grenouilles, Preuses, Valmur en Vaudésir), die ook op het etiket vermeld (mogen) worden. In de Côte de Nuits en Côte de Beaune zijn bepaalde climats individuele appellations en grands crus.
Het toenemende belang van climats
Ook het concept van een overkoepelende premier cru, zoals Chablis dat kent, is bijzonder. Dat speelt niet alleen in Montmains, maar zeker ook in Vaillons, met maar liefst acht climats (inclusief naamgever Vaillons), waarvan bijvoorbeeld Les Lys en Sécher dikwijls terugkomen op etiketten. En natuurlijk ook in befaamde premiers crus op de rechteroever, aan weerszijden van de helling van de grands crus, Fourchaume ten westen en Montée de Tonnerre ten oosten. Fourchaume heeft onder andere Vaulorent als topclimat –dat trouwens niet op dezelfde helling ligt als Fourchaume, maar op die van Chablis Grand Cru (en niet verward mag worden met Vaupulent). En Chapelot in Montée de Tonnerre is ook geliefd op etiketten. Een en ander is om redenen van commercie zeker te verdedigen. Het maakt het mogelijk om wijn van meerdere percelen in verschillende climats te blenden en het resultaat toch op de markt te brengen als Chablis 1er cru onder de naam van een premier cru. En op papier zijn 17 premiers crus principaux gemakkelijker te begrijpen voor de consument dan 40 climats met eveneens de status van premier cru.
Maar eenvoudig is het allemaal niet, al die minder en meer specifieke herkomstbenamingen op de etiketten van Chablis. Zeker niet nu er een trend gaande lijkt, waarbij ook Chablis tout court steeds vaker de naam van een climat draagt. Voorbeelden zijn diverse Chablis met de heel goede wijngaard (Les) Pargues als extra specifieke herkomst, zoals die van Eleni & Edouard Vocoret en Christian Moreau.
Butteaux en Forêts
Raveneau en Dauvissat zou je de historische trendsetters van het apart vinifiëren en vermarkten van climats in Chablis –afgezien van de climats van Chablis Grand Cru uiteraard– kunnen noemen. En dan gaat het met name om Butteaux en Forêts, zoals gezegd. Beide climats hebben een voor Chablis premier cru van de rive gauche klassieke ligging, op het zuidoosten. En beide liggen in principe op kalkmergel uit het Kimmeridgien (Boven-Jura, ca. 154-151 miljoen jaar geleden). Het gaat om afzettingen van grijze zeeklei, afgewisseld met lagen kalk, die getypeerd worden door fossielen van Exogyra virgula, prehistorische oesters. Maar de bodems die zich daarop hebben gevormd, verschillen lokaal behoorlijk wat betreft diepte, en ook wel qua textuur en structuur. Lokaal zijn ze rijker aan klei, lokaal steniger, plaatselijk vooral bruin, plaatselijk meer wit. Zo zijn de bodems in Butteaux doorgaans dunner en steniger dan die van Forêts, die ook veel klei bevatten. En die verschillen van bodems hebben ook met hoogte te maken. Butteaux (220-270 meter) ligt hoger op de langgerekte helling dan Forêts (175-225 meter). Isabelle Raveneau legt uit: ’Ons perceel in Butteaux ligt hoger op de helling, waar de bodems ondiep en stenig zijn. Het is een frisse ligging, koeler dan Forêts. De wijnen van Butteaux zijn in hun jeugd altijd wat streng en vragen veel tijd, maar zijn heel mineralig.’ Dat Isabelle haar Butteaux na haar Forêts laat proeven, heeft waarschijnlijk ook te maken met het feit dat Raveneau in Butteaux heel oude stokken heeft, die de wijn veel extra kracht geven. Want ook Raveneau’s Forêts heeft aan kracht en vooral ook intensiteit geen gebrek. Kracht heeft La Forest van Vincent Dauvissat zeker ook, nog wat meer dan die van Raveneau, zeg ik op basis van mijn ervaring. ‘De combinatie van klei en een koele ligging geeft wijnen met kracht én frisheid’, zegt Vincent, die zelfs het woord tendre gebruikt om de finesse van zijn La Forest te duiden. Waar de frisheid in Butteaux wellicht meer van hoogte komt, komt die in La Forest ook van de klei, die relatief koele bodems geeft die meer water vasthouden. Ook heeft La Forest meer rondeur, logisch gezien de kleirijke bodem.
Isabelle Raveneau
Butteaux
Vincent Dauvissat
Individueel karakter
Beide wijnen zijn enorme persoonlijkheden en maken overduidelijk waarom ze geen Montmains heten, maar hun preciezere herkomst al decennia op hun etiket dragen. In het geval van Dauvissat speelt natuurlijk ook mee dat Vincent geen percelen in Butteaux of Montmains heeft. Bovendien is hij sowieso iemand die zijn wijngaarden als individuele karakters ziet (‘terroir est tout’), die je niet te veel moet vermengen. Zo brengt hij in feite twee cuvées van de premier cru Vaillons uit, maar de een heet Vaillons omdat hij stamt uit de climat Vaillons en de ander Séchet, omdat hij komt uit de climat Sécher.
Bij Raveneau ligt het deels anders. Zoals gezegd brengen zij alle drie de climats van Montmains, dus niet alleen Butteaux en Forêts maar ook Montmains, apart uit. Omdat men vindt dat ze drie heel verschillende wijnen geven, zo geeft Isabelle aan. In Montée de Tonnerre doen ze echter vaak het tegenovergestelde. Ook daar hebben ze meerdere percelen verdeeld over twee behoorlijk verschillende climats –in Chapelot onderaan de helling en in Pied d’Aloup hogerop–, maar verwerken ze in de doorgaans alles tot één cuvée, ook in 2020. Die is dan genaamd Montée de Tonnerre uiteraard, want dat is de overkoepelende premier cru. Maar ‘doorgaans’ staat er bewust, want in sommige jaren, zoals in 2010, 2011, 2014 en 2018, heeft Raveneau Chapelot apart uitgebracht.
Ook niet te versmaden…
Maar Butteaux en Forêts zijn meer dan Raveneau en Dauvissat, zoals ook Chablis veel meer heel goede producenten kent dan de twee primi inter pares. Een eveneens heel interessante en beter betaalbare vergelijking van Butteaux en Forêts krijg je bij Domaine Louis Michel. In tegenstelling tot bij Raveneau en Dauvissat krijgen de wijnen daar geen houtopvoeding, maar dat kan voor de vergelijking van jonge wijnen uit Butteaux en Forêts zeker geen kwaad. Ik was tot tweemaal toe erg onder de indruk van Butteaux Vieilles Vignes 2017 en Forêts 2017 van Louis Michel, wijnen met flinke diepgang, ongetwijfeld ook met dank aan de oude stokken die het domein in beide climats heeft. Als het om prachtige Chablis uit Butteaux gaat, moet ook zeker die van Domaine Pattes Loup van Tomas Pico genoemd worden, die er vanaf zijn wijnmakerij in Courgis zo heen kan wandelen. Nog een aanbeveling is Butteaux van Patrick Piuze. Voor Forêts is La Forêt van Domaine Jean-Claude Bessin een vaste waarde, net zoals Forêts van Domaine Moreau-Naudet.
Maar de grootste aanbeveling die ik kan doen is: ga naar Chablis en breng er een paar dagen door. Niet alleen om de beleving van een topappellation, ook omdat het in feite de enige plek is waar je wereldberoemde wijnen als die van Raveneau en Dauvissat nog voor betaalbare prijzen kunt drinken. Dan geniet je van een paar van ’s werelds beste Chardonnays. En is het feest in je glas.
Butteaux en La Forest 2020
Domaine Raveneau, Chablis 1er cru Butteaux 2020: nu nog wat streng en gesloten, vuursteen, wat kweepeer en citrusfruit, vraagt tijd; intens, slank maar krachtig, fraaie zuren en bitters, heel lang; ultieme Chablis, zo verfijnd, zo krachtig, zo schoon, geweldig. 18 punten
importeur: Herman Wines
Domaine Vincent Dauvissat, Chablis 1er cru La Forest 2020: compact, gesloten nog, vuursteen, daarachter perfect rijp fruit, citrus, appel, iets groente; heel compleet, alles is er, mooi mondgevoel, zuren en bitters, maar ook rondeur, heel reserve nog. 18 punten
We gebruiken cookies om ervoor te zorgen dat onze site zo soepel mogelijk draait. Als je doorgaat met het gebruiken van deze site, gaan we er vanuit dat je ermee instemt.Ok
){kind=link}
