Cerasuolo di Vittoria: Siciliaanse superblend
De zuidoosthoek van Sicilië is een bijzonder gebied. Vaak prachtig, soms lelijk en heel anders dan rond de Etna of Marsala. Het is de streek van frappato en nero d’avola, en van de wijn waarin ze samenkomen: Cerasuolo di Vittoria. Het was het enige voor wijnbouw belangrijke deel van Sicilië dat ik nog niet kende: het zuidoosten. Om precies te zijn bracht de reis me naar de provincies Ragusa en Caltanissetta, met plaatsen als Chiaramonte Gulfi, Gela, Butera, Caltagirone en natuurlijk Vittoria. Opnieuw bleek dat het cliché ‘Sicilië is geen regio, maar een continent’ – iets wat sommige Sicilianen graag zeggen vanwege de enorme diversiteit van het grootste eiland van de Middellandse Zee – toch geen totale onzin is. Zowel de kuststreek als het directe binnenland van Ragusa doen heel anders aan dan Catania met Taormina en de Etna, of Trapani met Marsala en de zoutpannen. De landschappelijke verschillen en de klimatologische en bodemkundige verscheidenheid zijn groot, en dan is er nog de culturele diversiteit. Dat alles komt ook tot uiting in de wijnbouw en wijnen van het eiland.
DOCG: Cerasuolo di Vittoria in vogelvlucht
Ligging: in Zuidoost-Sicilië, grofweg tussen Caltagirone in het noorden, Gela in het westen, Chiaramonte Gulfi in het oosten en Santa Croce Camerina in het zuiden; grotendeels in de provincie Ragusa, deels in Caltanissetta en Catania
Oppervlakte: 252 hectare
Indeling: Cerasuolo di Vittoria, met daarbinnen een zone voor Cerasuolo di Vittoria Classico
Druiven: nero d’avola (50-70%), frappato (30-50%)
Productie: 4724 hectoliter in 2021
Klimaat: warm mediterraan klimaat; gem. temperatuur groeiseizoen: 21,6 °C; neerslag per jaar: 646 mm (156 mm in groeiseizoen); zonuren per jaar: 3000+ uur
Geologie en bodem: rode en okerkleurige kalkrijke zandbodem op kalksteen
Veel zon, veel plastic
Kijkend naar de geografie van het zuidoosten, valt allereerst op hoe zuidelijk we zijn. Ragusa ligt op 36º55’ NB, ter hoogte van Tunis. De zonkracht is er groot, zeker aan de kust. ‘Dat is ook de reden dat de tuinbouw onder plastic zo’n vlucht heeft genomen in de kustzone’, vertelt Arianna Occhipinti, een van de beste wijnmakers van Sicilië. Door de vele zonuren en hoge instraling kan in kassen het hele jaar door onverwarmd geproduceerd worden. De teelt betreft vooral (kers)- tomaten en er wordt geen glas, maar goedkoper plastic gebruikt. Het aanzien van het landschap wordt er flink door verpest, moet ik zeggen. Marco Parisi, wijnmaker van Feudi del Pisciotto, geboren en getogen in Palermo, zegt: ’De plastic kassen zijn tot daaraan toe; die tuinbouw is heel belangrijk voor de economie. Maar mensen moeten het netjes doen. Vaak laat men ze ongebruikt achter en ligt er overal plastic en andere rotzooi, die de natuur vervuilt. Het ziet er niet uit.’
Landinwaarts van de Piana di Gela (de kuststrook) begint het mooiere Sicilië, in de heuvels van Val di Noto en aan de voet van de Monti Iblei. Mooie wijngaarden, sinaasappel-, olijf- en amandelbomen en karakteristieke dorpen en stadjes op heuveltoppen. Het landschap ruikt bij vlagen heerlijk naar zàgara (sinaasappelbloesem) en finocchio (wilde venkel); voor mij dé twee geuren van Sicilië.
Heet klimaat, maar prachtige bodem
Het klimaat van het zuidoosten is warm mediterraan (Csa), met droge, hete zomers en heel veel zonuren: meer dan 3000 per jaar. In de zomer wordt het overdag gemiddeld meer dan 30 °C en koelt het ’s nachts zo’n 11 °C af. Het lokale klimaat van Ragusa wordt sterk beïnvloed door enerzijds de zee en anderzijds de Hyblaeïsche Bergen (Monti Iblei). De zeewatertemperatuur voor de kust komt zelden onder de 14 °C en is in augustus meer dan 28 °C. De dominante wind uit het westzuidwesten voert relatief warme, zilte lucht aan. Maar een andere wind, de sirocco, brengt van tijd tot tijd heel hete, droge lucht vanuit de Sahara. Op 11 augustus 2021 werd bij Siracusa 48,8 °C gemeten, de hoogste temperatuur ooit in Europa. En ook deze zomer was het tijdelijk extreem heet en droog. Waar het klimaat en de ontwikkeling daarvan steeds vaker als nadelig wordt gezien, zijn de wijnproducenten wel lyrisch over de kalkrijke bodems. Bijzonder is dat het zuidoosten van Sicilië, met de Monti Iblei, geologisch tot de Afrikaanse plaat behoort, net als Puglia. De kalksteen en kalkzandsteen zijn sedimenten van mariene oorsprong en geven kenmerkende bodems van rood en okerkleurig zand en wat klei op kalksteen. Wijnboeren roemen de finesse en frisheid van de wijnen hier. ‘De kalksteen is belangrijk,’ zegt Arianna Occhipinti, ‘hij geeft elegante wijnen. Kijk maar naar nero d’avola, die geeft op klei vettige wijnen, op kalk verfijndere en strengere wijnen.’
Liefde voor Frappato
Ik vraag Arianna Occhipinti naar de belangrijke druiven van Vittoria. Ze is een groot liefhebster en voorvechtster van frappato. ‘Frappato is de variëteit waar ik het meest van hou; we namen elkaar meteen bij de hand. Frappato is gevoelig, vraagt tijd en aandacht: alles moet kloppen. Weinigen geloofden in deze druif, hij werd nauwelijks meer aangeplant. Mijn uitdaging begon in 2004, toen ik mijn eerste hectare kon huren in Fossa di Lupo. In het algemeen is Frappato een frisse, fruitige en sappige wijn met wat ruwe tannine. De bodem speelt voor mij een hoofdrol – die bepaalt de verschillen in Frappato.’ Dat wordt prachtig aangetoond door haar project Vini di Contrada, met drie verschillende Frappato’s in purezza uit drie verschillende contrade (historische subzones) met elk een andere bodem.
Ook bij Valle dell’Acate en bij COS is men dol op frappato. Gaetana Jacono van Valle dell’Acate vertelt over de ontwikkeling: ‘Tot 100 jaar geleden ging veel Frappato naar Frankrijk om te worden versneden in Bordeaux. In de jaren 90 vielen de lichter gekleurde, elegante wijnen nauwelijks te exporteren: ze werden niet begrepen. Pas sinds 2000 gaat het beter.’ Gelukkig maar, vindt Giusto Occhipinti van COS (een oom van Arianna): ’Het is de meest typerende druif van Vittoria. De wijnen heetten vroeger Frappato di Vittoria, maar toen Cerasuolo di Vittoria in 1973 de status DOC kreeg, werd Frappato di Vittoria verboden.’ Ook hij noemt het belang van kalksteen: ‘Alleen op de kalksteen van Vittoria wordt frappato elegant en typerend floraal.’
Nero d’Avola: Verfijnde power
Waar je de positieve invloed van de kalkrijke bodem van Vittoria nog meer merkt, is bij nero d’avola. Omdat die over vrijwel het gehele eiland staat aangeplant, is er veel vergelijkingsmateriaal. Op kleirijke bodems geeft nero d’avola ronde, vettige wijnen. ‘Op onze arme kalksteen merk je hoeveel extra verfijning Nero d’Avola krijgt’, zegt Giusto Occhipinti. En niet alleen in Vittoria. Ook de Nero d’Avola van hooggelegen wijngaarden op kalksteen bij Butera in het zuiden van de provincie Caltanissetta is verfijnd, ondanks zijn duidelijke power. Arianna Occhipinti voegt er nog aan toe: ‘Nero d’Avola is een wijn met een grote persoonlijkheid, die zich met de tijd mooi ontwikkelt in de fles.’
Prachtige blend in DOCG
Frappato kan origineel en mooi zijn, Nero d’Avola verfijnd als vrijwel nergens anders op het eiland, maar samen zijn ze nóg beter, in de blend Cerasuolo di Vittoria, de enige wijn van Sicilië met een DOCG (sinds 2005). Eigenlijk had die Vittoria Cerasuolo moeten heten, vindt Gaetana Jacono, om hem te onderscheiden van Cerasuolo d’Abruzzo, de rosé van de Abruzzen. Daar heeft ze een punt uiteraard: het is best verwarrend. Cerasuolo betekent ‘kersenrood’, maar er zijn vele tinten. Cerasuolo di Vittoria is een serieuzere wijn dan zijn naamgenoot uit Abruzzo – enkele uitzonderingen als de wijnen van Valentini en Emidio Pepe daargelaten – en is echt rood. En de wijze waarop frappato en nero d’avola elkaar completeren in Cerasuolo di Vittoria is prachtig. Arianna Occhipinti: ‘Ik denk dat het geheim van het goede huwelijk is dat beide variëteiten hun grote persoonlijkheden kunnen uitdrukken. Enerzijds frappato met zijn fruit, sap en tannine, anderzijds nero d’avola met zijn frisheid, elegantie en zuren.’ Op mijn vraag of Cerasuolo di Vittoria de essentiële Siciliaanse wijn is, antwoordt ze: ‘Cerasuolo di Vittoria is de enige DOCG op Sicilië, dat is uniek. En de wijn heeft alles in zich om groots te zijn; ik geloof dat het de belangrijkste wijn van Sicilië is. Voor mij is het in ieder geval de meest ambitieuze wijn, met de beste expressie van zijn herkomst.’
Meer druiven
In Vittoria wordt natuurlijk meer gemaakt dan Frappato, Nero d’Avola en Cerasuolo di Vittoria. Wit van grillo, inzolia, grecanico, zibibbo en chardonnay; rood van syrah en cabernet sauvignon: je komt het allemaal tegen, meestal onder de noemer DOP Sicilia of IGP Terre Siciliane. DOP Vittoria wordt net als Cerasuolo di Vittoria gemaakt van nero d’avola en frappato, maar in een ruimer gebied en volgens minder strenge normen.
Succes Etna frustreert
Iedereen die Arianna kent, weet hoe overtuigend ze kan zijn, dus haar geloven is niet moeilijk. Maar er moet worden gezegd dat Cerasuolo di Vittoria het qua naamsbekendheid en commercieel belang inmiddels dik aflegt tegen de meest gewilde wijn van Sicilië: Etna Rosso. Er is geen ontkomen aan, iedereen wil naar de Etna, producenten, toeristen en wijnschrijvers. Dat moet ergens frustrerend zijn voor andere gebieden van Sicilië. Maar zolang de DOC Etna zich niet te onafhankelijk van de rest gaat opstellen, is de aantrekkingskracht goed voor het grote geheel. Alle beroemde, grotere producenten van Sicilië, die van oorsprong niet op de flanken van de Etna zaten, hebben er nu wel wijngaarden. Het is aan hen ervoor te zorgen dat Sicilië zich als geheel verkoopt en dat niet alle aandacht uitgaat naar de Etna, hoe bijzonder het gebied en zijn wijnen ook zijn, want Cerasuolo di Vittoria is dat op eigen wijze ook.
Contrade
Net als Etna kent ook Vittoria kleinere, historische subzones, de contrade (enkelvoud: contrada). Ze worden meer en meer gebruikt in de zin van climats of terroirs. Jammer en vreemd is dat producenten de volledige namen ervan nog niet mogen gebruiken, naar verluidt omdat er geen controle bestaat op de exacte herkomst van druiven. Nu gebruiken ze afkortingen van de namen van de contrade, zoals FL voor Fossa di Lupo bij Occhipinti, of de naam zonder ‘contrada’ ervoor, zoals della Bastonaca bij COS.
Afwisselende bezoeken
Tijdens de rondreis door het gebied van Vittoria wordt duidelijk dat Cerasuolo di Vittoria op diverse manieren gemaakt wordt. Een archetype is de Cerasuolo di Vittoria Classico van COS, altijd gemaakt van 60% nero d’avola en 40% frappato, met spontane gisting in beton en rijping in grote houten vaten (25-30 hectoliter) van Slavonisch eikenhout. Valle dell’Acate gebruikt dezelfde verhouding tussen nero d’avola en frappato en doet min of meer hetzelfde. Arianna Occhipinti ook, maar zij gebruikt het maximale aandeel frappato (50%). Bij andere producenten zagen we ook barriques van 228 en 500 liter, deels nieuw. Hun effect op de wijn is duidelijk en snel te groot, naar mijn mening. Toch heb ik geen domme wijnen geproefd, ongetwijfeld omdat oenologen inmiddels goed weten dat je niet te veel van alles moet willen. Dus een wijn kan merkbaar hout hebben, maar heeft dan niet ook nog eens te veel extract en veel alcohol. We bezochten een zevental producenten, die een goed beeld gaven van de regio en haar wijnen, want ze verschilden flink van elkaar. We gingen langs bij een aantal topproducenten, belangrijke voortrekkers van Vittoria, maar ook bij (relatief) nieuwe projecten en prachtige domeinen van grotere ondernemingen van buiten Sicilië. Hier volgt een korte beschrijving van de producenten en mijn favoriete wijnen van de proeverijen ter plaatste. Op perswijn.nl staan meer proefnotities en scores.
Occhipinti
De azienda van Arianna Occhipinti is een must om te bezoeken. Om het landschap, de duurzaam bewerkte wijngaarden, het vuur en de visie van Arianna en de pracht van haar wijnen. Zoals gezegd is ze een groot liefhebster van frappato en gefascineerd door de bodem. Vandaar ook dat ze, naast Cerasuolo di Vittoria, vooral trots is op haar Vini di Contrada van frappato: PT uit contrada Pettineo, FL uit contrada Fossa di Lupo en BB uit contrada Bombolieri. De karakterverschillen tussen de wijnen, afkomstig van de verschillende zandbodems op kalk en deels ook van de leeftijd van de planten, zijn fijn, maar overtuigend. En de wijnen zijn allemaal heel puur, natuurlijk en fraai. Ze maakt ook mooi wit en goede Nero d’Avola.
Favoriete wijnen:
Frappato BB 2020 17,5 pnt
Grotte Alte 2018,
Cerasuolo di Vittoria Classico 17,5 pnt
importeur: Bâtard
Azienda Agricola COS
Azienda Agricola COS werd in 1980 opgericht door drie vrienden: Giambattista Cilia, Cirino Strano en Giusto Occhipinti. En in iets meer dan veertig jaar is het uitgegroeid tot waarschijnlijk het bekendste domein van Vittoria. De Cerasuolo di Vittoria Classico is al heel lang een terecht vermaarde wijn, die goed kan rijpen. Tijdens het heerlijke diner (die trofie met venkelpesto!!) werd onder andere de 1999 geserveerd, die nog in prachtige conditie was. COS is ook bekend om wijn uit amforen: Pithos. Ook dit bedrijf zou op je lijstje moeten staan als je in de regio bent. Niet alleen om de wijnen, maar ook om het traditionele landgoed, de biologisch gecertifieerde wijngaarden en de uitleg van Giusto Occhipinti.
Favoriete wijnen:
Cerasuolo di Vittoria Classico 2020 17 pnt
Cerasuolo di Vittoria
Classico delle Fontane 2010 17,5 pnt
importeurs: Heisterkamp, De Wijntherapeut
Valle dell’Acate
Valle dell’Acate is een andere vaste waarde in Vittoria. Het is opgericht in 1981 door Giuseppe Jacono jr. met als idee een coöperatie te starten, maar het werd een zelfstandig bedrijf. Het mooie domein met biologisch gecertificeerde wijngaarden is een soort paradijs in een zee van plastic kassen. Drijvende kracht is Gaetana Jacono, de dochter van Giuseppe. Ook zij heeft stevig ingezet op frappato; nero d’avola wordt vooral gebruikt voor Cerasuolo di Vittoria. Op het domein zijn zeven verschillende bodems van elkaar onderscheiden, waar zeven verschillende wijnen van gemaakt worden. Niet alleen rood is goed, maar ook de witte wijnen zijn aantrekkelijk.
Favoriete wijnen:
BDN 2020, Cerasuolo di Vittoria Classico 16 pnt
Iri da Iri 2015, Cerasuolo di Vittoria Classico 16,5 pnt
Casa di Grazia
Casa di Grazia bestaat sinds 2005 en ligt dicht bij zee, tussen Marina di Acate en Gela. Grazia is de vrouw van Angelo Brunetti, eigenaar van een groot constructiebedrijf van olie- en gaspijpleidingen en andere industriële installaties. Geld genoeg dus en dat is duidelijk. Maar er heerst een hartelijke sfeer en er is geen arrogantie. De 50 hectare wijngaarden liggen bij Siciliës grootste zoutwatermeer, Lago Biviere. Wijnmaker Tonino Guzo maakt een keur aan keurige wijnen, niet alleen van lokale variëteiten, maar ook syrah en cabernet sauvignon.
Favoriete wijn:
Victorya 1607 2021, Cerasuolo di Vittoria 15,5 pnt
importeur: Weldam Wines
Tenute Navarra
Een ambitieus project in de heuvels van Butera, dat nog in de kinderschoenen staat. Het is de verwezenlijking van de droom van Totò Navarra, die opgroeide in Engeland en geld verdient met tuincentra. Hij kocht in 2019 een groot landgoed van 175 hectare met een vervallen landhuis. Zijn zoon Salvatore en kleinzoon Totò jr. runnen het domein. Alle wijngaarden, op één oude wijngaard met nero d’avola na, zijn nieuw aangeplant en het wijngaardbeheer is zeer precies. Het landhuis wordt helemaal gerestaureerd en omgebouwd tot wijnmakerij met proeflokaal. Er komt ook een hotel met villa’s. De wijnen worden gemaakt onder supervisie van Tonino Guzo en zijn al op goed niveau. Een project om te volgen.
Favoriete wijn:
Maribu 2021, Cerasuolo di Vittoria 15,5 pnt
Feudi del Pisciotto
Dit prachtige, chique domein is onderdeel van Domini Castellare di Castellina, met twee domeinen in Toscane en twee op Sicilië. Het ligt op een heuvel ten oosten van Niscemi en is meer dan een wijngoed. Wat in de Tweede Wereldoorlog nog werd bezet door Duitse soldaten, is nu naast wijnmakerij ook een luxe wine resort, met prachtige hotelkamers en een toprestaurant. Wijnmaker is Marco Parisi, onder supervisie van Alessandro Cellai. Hij kan putten uit 50 hectare wijngaarden, met nero d’avola als belangrijkste druif. Zijn wijnen zijn zuiver en stijlvol. De rode hebben een beschaafde houttoon, de passito van gewürztraminer en sémillon is wonderbaarlijk goed.
Favoriete wijnen:
Cerasuolo di Vittoria 2020 16,5 pnt
Passito 2016 17 pnt
Principi di Butera
Ons laatste bezoek was aan een ander indrukwekkend domein: Principi di Butera. Dit ligt ver naar het westen en valt buiten het gebied van Cerasuolo di Vittoria. Een buitenbeentje in dit artikel dus, maar een interessant bedrijf. Het is eigendom van Zonin, het grootste familiewijnbedrijf van Italië, dat Veneto als oorsprong heeft. Principi di Butera ligt relatief hoog (320 meter), heeft 170 hectare wijngaarden en maakt veel verschillende wijnen. Opmerkelijk is de kwaliteit van de mousserende wijn van nero d’avola (metodo classico). Ook de rode Nero d’Avola is prima.
Favoriete wijnen:
Nero d’Avola Pas Dosé
Metodo Classico 2018 16 pnt
Nero d’Avola Deliella 2016 16,5 pnt
importeur: Cordier
Lars Daniëls, Magister Vini
