De pracht van de wijngaarden op de Houwaartseberg in ‘t Hageland

Ik weet niet meer precies welke wijnbouwster het was die werken met het terroir van een wijngaard vergeleek met spelen op een piano. Ik ben kritisch naar terroirspeak maar dat vond ik nu eens een mooie, passende metafoor. De wijngaardplaats, haar bodem, haar hellingsgraad, haar microklimaat, is te vergelijken met een muziekinstrument. De gepassioneerde muzikant wil zijn instrument goed kiezen, verzorgen, nauwkeurig stemmen en leren kennen. De kwaliteit van het instrument en de kwaliteit van de muzikant bepalen de mogelijkheden en de limieten van het musiceren. Bij terroir en wijn net zo. De wijnbouwer kiest, bewerkt en verzorgt zijn grond en leert de grenzen en opportuniteiten van het terroir kennen. Geef een uitstekende wijnbouwer een uitgelezen terroir en de kwaliteit zal top zijn. In handen van een minder ambitieuze wijnboer wordt misschien een kwaliteit bereikt die we correct noemen. De wijnbouwer leert het mooie terroir bespelen zoals de muzikant zijn piano. Daar is in beide gevallen kennis, passie, volharding en talent voor nodig. De laatste tijd weerklinkt heerlijke muziek van de hellingen van die prachtige Houwaartseberg in het Belgische Hageland. Dit artikel gaat over het Hageland, de Houwaartseberg en de twee veelbelovende wijndomeinen die boeren op die heuvel, namelijk wijndomein Den Eeckhout en wijndomein De Wijnfaktorij.

Diestiaan-ijzerzandsteen

Hageland werd in 1997 de eerste Beschermde Oorsprongsbenaming (BOB) voor wijn in de Lage Landen. De vrij uitgebreide streek in de provincie Vlaams-Brabant met steden zoals Leuven, Diest, Tienen en Aarschot ligt in het hart van België, ten oosten van Brussel. De bodem zit vol Diestiaan-ijzerzandsteen, een overblijfsel van de Diestiaanzee die in het Tertiair het noorden van België overspoelde. De bovenlaag bestaat uit zandleem. Afhankelijk van de plaats is er meer of minder klei, wat invloed heeft op de body van de plaatselijke wijn. Meer klei, iets meer body. Zand geeft aromatische rijkdom. De ijzerzandsteen in de bodem slokt warmte op overdag en ademt die weer uit bij het ondergaan van de zon. Dat is in de wijngaard aan den lijve voelbaar bij het vallen van de avond. Zo krijgen de druiven meer rijpingstijd. De stenen helpen ook bij de drainage van de bodem. Intacte lagen van ijzerzandsteen die te hoog zitten in de bodem, moeten soms machinaal gebroken worden omdat het water er anders op blijft staan.

De wijnstreek Hageland telt ongeveer 40 wijndomeinen en bouwde zijn identiteit op het roestbruin getinte ijzerzandsteen. Elke Hagelandse wijnbouwer verwijst er met trots naar. Hetzelfde terroir, zandleem op ijzerzandsteen, vind je ook in de Westhoek in het Noorden van België waar het gerenommeerde wijndomein Entre-Deux-Monts gevestigd is. Het betreft dezelfde geologische laag die schuin door België loopt. Om de kenmerken van het terroir van het Hageland te vervolledigen: de streek heeft 1600 zonuren per jaar, een gemiddelde temperatuur van 11°C en 800 mm neerslag.

In het Hagelandse dorp Wezemaal heeft ijzerzandsteen nog een andere functie. Het dorp is bekend om zijn Steenen Muur, een fameuze muur uit ijzerzandsteen die begin de 19e eeuw werd gebouwd door de Hertog van Ursel toen hij er een wijngaard van 32 hectare aanlegde. De muur moest de zuidgerichte wijngaardpercelen beschermen tegen de noorderwind. Hij was 1645 meter lang, 1,7 meter breed en tot 2 meter hoog. Een vrijwilliger op zijn eentje, Marc Elsen, maakt er tegenwoordig zijn levenswerk van om die muur in zijn oorspronkelijke staat te herstellen. Een monnikenwerk.

Wijnstreek het Hageland en zijn Houwaartseberg

Ook op de Houwaartseberg nabij het dorpje Houwaart zit veel ijzerzandsteen in de grond. Jarenlang al bezoek ik de pittoreske heuvels in deze streek met de fiets en wandel door de wijngaarden. Ik heb altijd vermoed dat de hellingen hier prima wijndruiven konden voortbrengen. Pas recent wordt het terroir ten volle waargemaakt en dat maakt me helemaal blij. Ik leerde twee nieuwe wijndomeinen kennen die dit op bewonderenswaardige manier bewerkstellingen: wijndomein Den Eeckhout en wijndomein De Wijnfaktorij. De wijnbouw in Houwaart gaat volgens historici terug tot de 12e eeuw na Christus. Boeren hadden er naast andere gewassen ook druivenstokken aangeplant voor wat eigen wijn. Traditioneel is er perziken- en aardbeienteelt. De wijnbouw in België komt tot zijn hoogtepunt in de 14e en 15e eeuw, om in de 16e eeuw in verval te geraken en langzaam te verdwijnen. Klimaatsverandering (Kleine IJstijd), de uitbreiding van de steden en de uitvinding van hop als bewaarmiddel voor bier zijn drie belangrijke redenen. In een toespraak uit 1513 bewierookte professor Maerten van Dorp van de Katholieke Universiteit Leuven de wijngaarden van het Hageland nog:

“Hier zijn lochtighe heuvelen ende noch lochtigher berghen Geen steyl opschietende rotsen, maer sachte glooyinghen Die ghy met een beetje oeffening sonder vermoeyenisse bestijght. Bij het opklimmen begroet u overal struyckgewas ende de soet rieckende wijngaerd, Waer de blijde botten ende nog blijder trossen Den vreughdebrenghenden wijn beloven”

Het Hageland is de eerste regio in België waar de wijnbouw, na een lange periode van afwezigheid, weer opbloeide. Dit gebeurde pas in de jaren ’70 van vorige eeuw. Beginnende wijnbouwers zoals Jos Daems, Marcel Saenen, Maurice Fol, Jacques Cypers en Achilles Schrevens verenigden zich en organiseerden opleidingen. Ze werden ondersteund door de provinciale Tuinbouwschool van Leuven en de faculteit Landbouwwetenschappen van de Katholieke Universiteit Leuven. Een van de eerste aanplantingen van wijnstokken gebeurde op de Houwaartseberg, een heuvel van 63 meter hoog. Initiatiefnemer was senator Jos Daems van wijndomein Hagelander. We schrijven 1973. De vroegrijpende müller-thurgau, ortega en siegerrebe werden in die tijd gezien als de meest geschikte druiven. Er werd stille witte wijn en ook mousserend van gemaakt. Houwaart kreeg een wijnbouwschool en in het historische wijndorp Wezemaal kwam een (uitstekend) bezoekerscentrum van de Hagelandse wijn.

Jammer genoeg geraakte Hageland, de eerste Belgische wijnregio van betekenis, op het vlak van kwaliteit van wijn onderhevig aan de wet van de remmende voorsprong. Andere streken zoals Limburg en Westhoek staken Hageland voorbij. Maar nu is er een kentering: sommige Hagelandse wijndomeinen halen weer de kwaliteit die nodig is om aan te sluiten bij de kopgroep van de Belgische wijnbouw. Wijnkasteel Vandeurzen in Linden, niet ver van Houwaart, speelt hierin een belangrijke rol (6,5 hectare) maar ook de twee net genoemde kleinere wijndomeinen op de Houwaartseberg. Als Hagelandse wijn, zeer betaalbaar ook, blijft wijndomein Kluisberg uit Bekkevoort een vaste waarde, vooral in wit (6,5 hectare).

Pinot Blanc van Den Eeckhout

Op de Houwaartseberg zijn tien wijndomeinen actief die acht hectare wijngaard bewerken. De wijn was er de voorbije jaren correct maar naar mijn smaak niet geweldig. Recent proefde ik de wijnen van wijndomein Den Eeckhout, met wijngaarden op het hoogste punt van de Houwaartseberg. Ik werd betoverd, vooral door de Pinot Blanc. Joris Eeckhout, 45 jaar en wijnbouwer op de Houwaartseberg sinds 2013, bespeelt het terroir fantastisch. Ik beschreef de Pinot Blanc 2019 zo: “Expressieve neus met appel, peer en nectarine, naturelle geur, ruikt als sap van fruit, bloemig, vuursteen. In de mond zacht en fijnbesnaard, helemaal droog gevinifieerd, niet luidruchtig of krachtig maar precieze en gedistingeerde fruitaroma’s, sappige peer, genuanceerd reliëf van zuren, kalkige mineraliteit, veel kruiden zoals laurier en peper tot in een lange finale met zachte pompelmoeszeste. Culinaire wijn voor lichte, verfijnde gerechten zoals garnalen, sint-jakobsvruchten of forel (score 15/20).” Deze wijn heeft echte Cool Climate-expressie door zijn fijn geslepen reliëf en zijn precieze aromatische uitdrukkingskracht. Zwaar onderschatte druif trouwens, pinot blanc. Hopelijk komt er meer van in België. De Pinot Gris 2019 van Den Eeckhout is minder precies dan de Pinot Blanc maar heeft wel de druifgetypeerde, weelderige aroma’s van ananas en kruiden. Fijn is ook de rosé 2019 van pinot noir en de Müller-Thurgau 2019 afkomstig van stokken uit 1975. Van de oogst 2020 zal Joris voor de eerste keer een rode Pinot Noir maken. Erg benieuwd hoe die zal zijn!

Regenwormen

De kleine wijngaard Den Eeckhout van 2200 wijnstokken zal Joris en zijn broer Bert, die investeerde in het bedrijf, niet rijk maken. Maar hij maakt Joris alleszins gelukkig, dat kon je aan zijn gezicht aflezen. En wat is er belangrijker dan geluk? Joris is in hoofdberoep verkoper van professionele tuin-, park- en golfmachines. Tractoren bijvoorbeeld. Hij komt na zijn werk tot rust in de wijngaard. Joris bewerkt het land met zijn twee zonen Kasper en Lode. De gesprekken met hen tijdens de vele uren snoei zijn goud waard, vertrouwt hij mij toe. Joris heeft groene vingers. Hij volgde het regentaat in de land- en tuinbouw en rijdt al van kinds af aan met tractoren op de boerderij van zijn grootouders. Fier toont hij mij de rijkdom aan regenwormen in zijn wijngaardgrond. Met zijn schop spit hij een kluit zandleem naar boven. Inderdaad, allemaal gaatjes! Terwijl legt hij de principes van Integrated Pest Management (IPM) uit, de ecologische principes die hij in zijn wijngaard toepast. Bijvoorbeeld tussen de percelen een vijver en een bloemen- en groentetuin aanleggen. Wijnbouw met liefde én kennis. Ik las het eindwerk dat Joris maakte ter afronding van zijn wijnbouwopleiding. Onvoorstelbaar gedetailleerd en grondig, precies een halve doctoraatsstudie. En dat valt me telkens op. De Belgische wijnbouwers die kwaliteitswijnen van internationale betekenis maken, hebben alle aspecten van het vak bestudeerd, experimenteren en willen altijd maar meer weten.

Patrick Nijs op de Houwaartseberg

Patrick Nijs van wijndomein De Wijnfaktorij is nog ambitieuzer dan Joris Eeckhout. Hij richt zijn leven helemaal in op wijn. Zijn verlangen is om echte topwijnen te produceren van druiven van de Houwaartseberg. Hij kocht er een bestaande wijngaard van bijna 1 hectare (het perceel heet de Steenkuyl) en plant in de nabije toekomst een perceel van 1 hectare bij (daarnaast heeft hij nog een kleine wijngaard in Maaseik). Ik mocht een vatstaal van zijn Kontreir 2018 proeven, een op gebruikte eiken vaten gerijpte rode blend van dornfelder, pinot noir en acolon. Ik schreef dit: “Mooie, diepe paarse kleur. Met wat lucht komen heel wat aroma’s naar boven, een rijke en gevarieerde neus van kruiden zoals oregano, peper en zoethout, aardbeiconfituur, bosaardbeien en vijgen. Een zachte aanzet in de mond, peperig, kaneel, kruidnagel, drop, ook zwart fruit, cassis en donkere kersen, chocolade, prachtige zuren tot diep in de finale, fijne tannine, gelaagd en verfijnd. Mist op dit moment wat fun factor omdat het fruit in een gesloten fase zit”. Ik was onder de indruk van deze vrij complexe wijn die pas in de zomer wordt gebotteld. Qua karakter is hij uniek in België en internationaal met weinig te vergelijken. Mooie rode wijn van de Houwaartseberg! In de beginjaren ’70 geloofde niemand dat dit mogelijk was. Met de opwarming van het klimaat is alles veranderd. Om het alcoholgehalte onder controle te houden, moet Patrick in hete jaren zoals 2018 zelfs op twee tijdstippen oogsten: eentje vrij vroeg voor de zuren, eentje later voor de volrijpe aroma’s. Die combinatie van volrijp en prima zuren proef je in de wijn: geslaagde aanpak dus!

Urban Boutique Winery De Wijnfaktorij

Achter de Kontreir 2018 zit duidelijk expertise. Patrick Nijs volgde een wijnbouwopleiding in het Franse Suze-La-Rousse in de Rhônestreek. Hij bracht de WSET-wijnopleiding niveau 4 tot een goed einde en schreef zich in als student voor de prestigieuze Master of Wine-opleiding. Hij is consulent en lesgever wijnbouw en wijnbouwkennis. Zijn werkplaats, zijn cave, situeert zich in het hart van de stad Antwerpen. Patrick stelt zijn wijnbedrijf De Wijnfaktorij dan ook voor als de eerste Urban Boutique Winery in Antwerpen. Hij wil er zijn klanten een heuse wijnbeleving aanbieden. Gezien de recente corona-maatregelen is de opening van De Wijnfaktorij uitgesteld. In de cave wordt non-interventionistisch gewerkt (wel gebruik van kweekgisten). Patrick pendelt drie keer per week van Antwerpen naar Houwaart om in zijn wijngaard te werken. Hij wil zo natuurlijk mogelijk werken, laat het onkruid in de wijngaard staan, geen herbiciden of pesticiden, schoffelt of ploegt niet en laat de bodem zodoende in zijn natuurlijk evenwicht bestaan. Ik heb een goed gevoel bij zijn project en geloof dat hij met zijn rode wijnen naam kan maken. Maar dat valt af te wachten. In wit maakt Patrick wijn van de interspecifieke druivenrassen solaris, orion en phoenix maar er is ook pinot gris, pinot blanc en riesling aangeplant. Hij heeft een basisgamma wijn genaamd Chansaar (wit, rosé, rood) en een hogere gamma Kontreir (rood).

Bezoek het Hageland!

Een wandeling op de Houwaartseberg – er zijn verschillende wandelingen uitgestippeld langs de wijngaarden – is te combineren met een bezoek aan het nabije kasteel van Horst, waar in een Middeleeuwse sfeer iets gegeten en gedronken kan worden. Een prachtig slot! Voor informatie over Hagelandse wijn kan men in het Hagelandse bezoekerscentrum van Wezemaal langsgaan en een blik werpen op de pittoreske Steenen Muur op de Wijngaardsberg. Wie culinair aan zijn trekken wil komen, reserveert een tafel in het degelijke restaurant van Wijnkasteel Vandeurzen in Linden. Bestel er een lokaal glaasje heerlijke Albariño, Tempranillo of Grüner Veltliner. De historische stad Leuven is vlakbij en is uiteraard ook een bezoekje waard. Aanrader in Leuven voor een heerlijke lunch en een mooi glas wijn is Convento Winebar. Goed mogelijk dat je de schrijver van deze tekst daar ontmoet want ik ben er vaak aan het schrijven. Misschien tot dan?

Stefaan Soenen