door Kees van LeeuwenMéér dan 95% van de wijngaarden in de wereld zijn geënt op een wortelstok. Dit onzichtbare deel van de wijnstok heeft de wereldwijnproductie gered toen in de 19e eeuw het voortbestaan van de wijngaarden door een druifluis bedreigd werd. Ook nu is de keuze van de wortelstok nog van het grootste belang voor het produceren van kwaliteitswijnen.
Phylloxera
150 jaar geleden stonden de wijnplanten niet netjes in rijtjes, zoals nu het geval is, maar kris kras door elkaar in het veld. De wijnstokken werden vermenigvuldigd door ze simpelweg te stekken. Toen in de 19e eeuw het handelsverkeer met Amerika toenam is er per ongeluk een druifluis in Europa geïmporteerd, waarschijnlijk op de wortels van een plantje in de koffer van een botanicus. Deze luis, die Phylloxera heet, bracht snel enorme schade toe aan de Europese wijngaarden. Alle druivenvariëteiten die in Europa verbouwd worden zijn van het soort Vitis vinifera en deze is niet bestand tegen de Phylloxera, waarvan de larven de wortels aanvreten. Tegen 1870 zag het er zelfs naar uit dat de wijnbouw voorgoed uit Europa zou verdwijnen, want de wijngaarden stierven één voor één af. Aangezien de Phylloxera voor een groot deel onder de grond leeft, is bestrijden met insecticiden niet mogelijk. Amerikaanse druivensoorten zijn wel resistent tegen Phylloxera, maar deze dragen weinig of geen vruchten. In eerste instantie heeft men geprobeerd om de Amerikaanse soorten met Franse te kruisen. Dit leverde inderdaad hybriden op die vrucht droegen en die tegelijk redelijk resistent waren tegen Phylloxera. Even leek het erop dat dit de oplossing was en de hybriden werden in snel tempo overal geplant. Helaas bleek de kwaliteit van de wijnen aanzienlijk minder goed te zijn dan de kwaliteit van wijnen gemaakt van druiven van de soort Vitis vinifera. Bovendien bevatte de wijnen gemaakt van sommige hybriden veel methanol en leverden aldus een gevaar op voor de volksgezondheid. Uiteindelijk zouden ze rond 1950 verboden worden. Nadat bleek dat de hybriden toch niet de oplossing tegen Phylloxera waren, kreeg iemand het geniale idee om de druivensoorten van Vitis vinifera te enten op wortels van Amerikaanse variëteiten. Hiermee konden de voordelen van de Europese soort (goede kwaliteit van de druiven) gecombineerd worden met de voordelen van de Amerikaanse soort (resistentie tegen de Phylloxera). Het probleem werd aldus op biologisch verantwoorde wijze opgelost, zonder gebruik van insecticiden.
Andere voordelen
Door kruisingen werden er in het eind van de 19e eeuw tientallen wortelstokken gecreëerd, waarvan er vandaag 30 gebruikt mogen worden in Frankrijk. Sommige wortelstokken kunnen goed tegen kalk, andere gedijen goed in zure grond en weer andere zijn resistent tegen droogte. Zo is het mogelijk om een wortelstok te kiezen die goed aangepast is aan de samenstelling van de bodem. Verder stimuleren sommige wortelstokken de groei en de productie van de wijnstok, terwijl andere de groei en de productie juist remmen. Het spreekt voor zich dat de laatste de kwaliteit stimuleren. De wijnboer moet dus op het moment van planten kiezen ofwel voor een productieve wortelstok met als gevolg kwaliteitsverlies, ofwel voor een weinig producerende wortelstok die de kwaliteit bevordert. Deze keuze is uitermate belangrijk, want als de wijnstok eenmaal geplant is, is het niet meer mogelijk om de wortelstok te veranderen. De keuze wordt dus gemaakt voor 30 of 40 jaar, soms zelfs méér. In de jaren zeventig vierde het productivisme hoogtij en met de kwaliteit werd het niet zo nauw genomen. Een sterk producerende wortelstok, de zogenaamde "SO4" werd toen veel aangeplant. Hoewel men de laatste jaren kwaliteitsbewuster geworden is, ondervinden we nog steeds de gevolgen van deze mode. Er zijn namelijk nog steeds percelen in productie die dertig jaar geleden zijn aangeplant met SO4.
Pre-Phylloxera wijnen
Er is veel gefilosofeerd over de eventuele veranderingen van de kwaliteit van de wijnen door het enten op wortelstokken. Met name Michael Broadbent mijmert in zijn "Great Vintage Book" over de vermeende kwaliteiten van de pre-Phylloxera wijnen. Het is natuurlijk niet mogelijk om wijnen van nu te vergelijken met wijnen uit 1865 of uit 1870, zelfs als een enkele daarvan (Lafite?) nu nog drinkbaar zou zijn. Het is waarschijnlijk dat het effect van het enten op een wortelstok niet dezelfde gevolgen heeft voor de verschillende druivenrassen. De merlot heeft minder last van "millerandage" als hij geënt is en de kwaliteit van de druiven wordt daardoor beter. De malbec reageert heel anders op het enten: hij gaat snel teveel produceren, met nadelige gevolgen voor de kwaliteit. Dit verklaart waarom het aandeel van de malbec, die tot halverwege de 19e eeuw een belangrijke druivensoort was in Bordeaux, na de Phylloxera-crisis sterk is gedaald. De merlot is juist pas in de 19e eeuw een belangrijk ras geworden, en heeft in veel châteaux de plaats van de malbec ingenomen. Het is dan ook niet verbazingwekkend dat er in Argentinië, dat één van de weinige landen is dat door de Phylloxera gespaard is gebleven, nog goede malbec is te vinden is die niet geënt is.
Phylloxera in Californië
Dat niet alle wortelstokken automatisch voldoende resistent zijn tegen de Phylloxera hebben de Californiërs onlangs aan den lijve ondervonden. In de Californische wijngaarden was de meest gebruikte wortelstok de zogenaamde "AXR". Hoewel deze wortelstok sterk groei- en productieverhogend werkt, werd hij aanbevolen door de universiteit van Davis. Hij bleek helaas gevoelig voor Phylloxera. De druifluis sloeg in de jaren negentig toe en vernielde haast alle Californische wijngaarden, 120 jaar na de Europese. De wijnboeren hebben het advies om AXR te gebruiken natuurlijk aan de wetenschappers van Davis verweten. Deze probeerden hun gezicht te redden door te beweren dat het probleem niet de AXR was, maar dat de Phylloxera een mutatie had ondergaan waardoor hij agressiever was geworden. Die theorie is netjes in een wetenschappelijk tijdschrift gepubliceerd, maar het lijkt op een twijfelachtige verdedigingsmanoeuvre.
Australië het volgende slachtoffer?
Het is bijna niet te geloven, maar ondanks de enorme schade die de Phylloxera sinds 150 jaar heeft aangericht aan de wijngaarden overal in de wereld is er nog steeds een land dat wijngaarden plant zonder wortelstokken te gebruiken: Australië. Het is dan ook niet uitgesloten dat dit land het volgende slachtoffer van de Phylloxera wordt. Mocht u in een wetenschappelijk tijdschrift een artikel lezen van een Australische onderzoeker die beweert dat de Phylloxera weer gemuteerd is, dan weet u hoe laat het is…
Dit stuk is gepubliceerd in Perswijn 2003/1.
Kees van Leeuwen is docent aan de universiteit van Bordeaux en publiceert elk nummer een artikel over de achtergronden van de wijnbouw.
Meer van dit soort artikelen lezen? Vraag een abonnement of proefnummer aan!
