Portugal en zeker de Alentejo staan bekend om hun warme klimaat en zijn volle, warmbloedige wijnen. Maar door de klimaatverandering worden de omstandigheden ook voor deze wijnstijl steeds moeilijker. Daardoor trekt de kleine bergketen Serra de São Mamede, in het noordoosten van de Alentejo, een groot aantal nieuwe wijnproducenten en is het in meer dan één opzicht het coolste wijngebied van Portugal. Maar het succes van de regio is niet alleen te danken aan iets lagere temperaturen en wat meer regen.
De Alentejo is het werkpaard van de Portugese wijnproductie. Door de omvang van de wijngoederen is volumeproductie de norm. Een goede prijs-kwaliteitverhouding is een van de succesfactoren van de regio. Het zonnige, warme weer zorgt voor een gemakkelijke rijping van en een flinke suikeropbouw in de druiven. Daardoor zijn de wijnen doorgaans groot, krachtig en vol rijp fruit.
Maar nu de zomers nog heter worden dan ze al zijn – de temperaturen passeren regelmatig de 40 graden Celsius, de neerslag neemt af en water wordt een steeds schaarser goed – vrezen de wijnmakers voor hun toekomst, of op zijn minst voor die van de volgende generatie.
Vergeten mekka
De omschakeling naar hittebestendige, laat rijpende, vaak inheemse druivensoorten maakt deel uit van de strategie om met de klimaatverandering om te gaan, evenals bijvoorbeeld een andere indeling van de wijngaard, een aangepast beheer van de loofwand en duurzame landbouw. Daarnaast heeft een aantal producenten wijngaarden verworven in de Serra de São Mamede, een kleine bergketen in de subregio Portalegre op de grens met Spanje. João Pedro Azevedo Mendes, de algemeen directeur van de 207 hectare grote Quinta da Fonte Souto, spreekt van het “nieuwe mekka, of eigenlijk het vergeten mekka van de Portugese wijnbouw”.
De Serra de São Mamede herbergt het hoogste punt (1025m) van Portugal ten zuiden van de Taag. Het is er daardoor een paar graden koeler en krijgt tot 350 millimeter meer regen per jaar. Bovendien koelt het ’s nachts goed af, zelfs op hete dagen. Toch is ook hier de klimaatverandering merkbaar. De afgelopen winter bracht weliswaar veel regen, maar die viel grotendeels in één grote stortbui op 20 december, waardoor ook de metro van Lissabon blank kwam te staan. Het water liep snel weg via de kreken en rivieren in plaats van de bodem te verzadigen. Volgens het lokale gezegde “Em Abril, aguas mil” zou april een natte maand moeten zijn, maar dit jaar was het zonnig en droog. Er was zelfs sprake van een korte hittegolf. Mei was daarentegen weer relatief nat en koel.
Beperkte capaciteit
De Serra de São Mamede vormt het hart van een nationaal park. Beschermende voorschriften garanderen (tot op zekere hoogte) dat het milieu ongerept en gezond is. De parkautoriteiten reguleren ook het gebruik van de grond. De mogelijkheden om in de regio wijngaarden aan te leggen zijn daarom beperkt, met als gevolg dat de prijs voor een hectare wijngaard sterk is gestegen. Aangezien de hele subappellation Portalegre slechts 620 hectare groot is (alleen voor DOC-wijnen), zal het nooit een toevluchtsoord worden voor de hele Alentejo (ongeveer 16.500 hectare voor DOC-wijnen plus 5.500 hectare voor IGP-wijnen).
Oude wijnstokken
Tot het begin van deze eeuw had vrijwel niemand van de Serra de São Mamede gehoord. Afgezien van enkele professionele wijngoederen die hun eigen wijnen kelderden, belandden veel van de druiven bij een coöperatie of in wijnen voor eigen gebruik van de wijnboer zelf. Hierdoor ontsnapte het gebied grotendeels aan de stimulans van de EU om oude wijnstokken te rooien en zich te richten op grootschalige productie van de belangrijkste internationale rassen. De regio heeft daarom nog steeds een enorme voorraad oude wijnstokken. Deze diepgewortelde planten hebben geen of zeer weinig irrigatie nodig, en hoewel hun opbrengst iets lager ligt, is hun concentratie hoger – nog twee redenen waarom de wijngaarden hier erg in trek zijn.
In de wijngaarden van Rui Reguinga’s wijnhuis Terrenus bijvoorbeeld, zijn maar weinig wijnstokken jonger dan 30 jaar. De oudste hebben hun eeuwfeest al geruime tijd achter de rug. Lokale rassen zoals het rode Trincadeira, Alfrocheiro en Camarate en het witte Arinto, Roupeiro en Tamarez, worden afgewisseld met rassen uit andere delen van het land, zoals Baga en Bical (wit). Het verhaal gaat dat rondtrekkende arbeiders deze rassen naar de Serra de São Mamede brachten. Al een eeuw geleden was het blijkbaar niet gemakkelijk om hier arbeidskrachten te vinden.
Kleine nieuwkomers
Naast de hoogte, de oude wijnstokken en de traditionele variëteiten, beschikt de streek over wat koelere granietbodems. Naast een beetje kalksteen, is er echter ook warmteaccumulerende schist. Bovendien is er een scala aan exposities, zoals Reguinga, de pionier van de regio die hier begin jaren 00 neerstreek, mij liet zien toen we in februari van dit jaar door het gebied toerden. Staande op 750 m hoogte in zijn op het noorden gerichte Vinha de Marvão (vinha is Portugees voor wijngaard), sneed een bijtend koude wind door mijn jas. Aan de overkant van de weg, in de prachtige, terrasvormige en westelijk georiënteerde Vinha da Serra, was het, enigszins beschermd tegen de wind, net iets warmer. Op de valleibodem dragen twee ommuurde wijngaarden, de Vinha da Ammaia en de Clos de Muros, verder bij aan de diversiteit van Reguinga’s collectie wijngaarden.
Vijf jaar na Reguinga begon João Afonso, een voormalig balletdanser die wijnschrijver werd, zijn wijnmakerij Cabeças de Reguengo net buiten Portalegre. Zowel op het gebied van landbouw als wijnbereiding gelooft Afonso heilig in de wijsheid van vroegere generaties. Zijn wijnstokken zijn bijvoorbeeld geplant in een historisch, schijnbaar willekeurig driehoekig patroon dat de Portugezen pé de galinha, of kippenvoet, noemen. Het vergemakkelijkt het drogen aan de lucht na regenval, laat zonlicht toe en geeft ruimte voor het (diagonaal) ploegen of het uitvoeren van andere taken. In de kelder heeft Afonso een hands-off aanpak.
Twee andere wijnboeren, die meer recentelijk de wijngemeenschap van de Serra de São Mamede hebben versterkt, moeten hier ook worden genoemd. Susana Esteban, een Galicische wijnmaakster die haar carrière opbouwde in Portugal, heeft, na enkele jaren druiven te hebben gekocht, haar wijnmakerij gevestigd net buiten het dorp Alegrete. Haar fantastische, ambachtelijke wijnen brengen de Portugese en internationale wijnwereld in vervoering.
Vitor Claro, een voormalige chef-kok, stuitte bij toeval op enkele wijngaarden in de Serra de São Mamede, maar hij bevestigt net als de anderen dat de omstandigheden voor wijnbouw uitstekend zijn. Op zijn wijngoed in Salão Frio maakt hij samen met zijn vrouw Rita Ferreira een interessante reeks natuurwijnen.
Grote nieuwkomers
Niet alleen de boetiekwijnhuizen vestigen zich in de Serra de São Mamede, ook de grote Portugese domeinen hebben hun weg gevonden naar de noordelijke Alentejo. Sogrape, Herdade do Esporão, Dirk van der Niepoort, Herdade de Malhadinha Nova, Herdade dos Grous en Symington hebben hier allemaal een landgoed of kopen er druiven. Hun aanpak mag verschillend zijn, hun motivatie om naar Serra de São Mamede te komen is dezelfde. Koelere en nattere omstandigheden, oude wijnstokken, goede bodems en traditionele rassen zijn de kenmerken van een regio met grote belofte.
Voor Esporão, een groot biologisch werkend wijnhuis in Reguengo de Monsaraz in de zuidelijke Alentejo, is het gebied een bron van druiven met goede zuren om hun blends een frisse kick te geven. Maar ze produceren ook een wijn, de Monte Velho Altitude, die uitsluitend is gemaakt van druiven die groeien op hun eigen landgoed, Lavradores, in de Serra de São Mamede. Met Herdade da Fonte Souto heeft Symington, een conglomeraat van ongeveer 25 quintas, een basis waar ze een reeks regiospecifieke wijnen maken. Azevedo Mendes rijdt mij in zijn pick-up truck langs een eigen stuwmeertje en twee grote watertanks waarin de winterregens worden opgevangen voor irrigatie in de zomer. Het maakt meteen duidelijk waarom de Serra de São Mamede zo aantrekkelijk is.
Hoewel de regio in veel opzichten gezegend is, zijn er ook uitdagingen. De krimpende en vergrijzende bevolking maakt het moeilijk om arbeidskrachten te vinden, een reden waarom Fonte Souto van plan is over te schakelen op machinaal oogsten. De afgelegen ligging – Portalegre is de enige districtshoofdstad van Portugal zonder directe toegang tot een snelweg – maakt de Serra de São Mamede relatief moeilijk bereikbaar. Niettemin heeft het gebied zich in nauwelijks twee decennia ontwikkeld tot een van de koelste, coolste en meest gewilde wijngebieden van het land. Wanneer je de wijnen proeft, begrijp je waarom.
Proefnotities
TERRENUS
Met een leeftijd van ongeveer 120 jaar zijn de wijnstokken in de wijngaard Clos dos Muros Reguinga’s oudste. De Clos dos Muros 2016, een field blend met grand noir als belangrijkste component, wordt gefermenteerd en gedurende zes weken gemacereerd in een houten vat met dagelijkse één keer onderstoten. Botteling vindt plaats na twee jaar in 1000-liter vaten. Ondanks zijn leeftijd voelt deze wijn nog zeer jong aan: tekenen van ontwikkeling in de fles zijn ondergeschikt. Diepe smaken van zwarte kersen en donkere bessen, een vleugje lelies en een wolkje cacao komen uit het glas omhoog, in de mond aangevuld met lichte kruiden en een beetje bosgrond. De poederachtige tannine zijn voortreffelijk. De proefervaring is er een van evenwicht, lengte en diepte, en ondanks het jeugdige karakter is de 2016 vintage een genot om te drinken.
CABEÇAS de REGUENGO
De Solstício 2021, die ik direct uit het vat proefde, bestaat voor 50 procent uit Trincadeira, de rest bestaat uit Grenache, Cinsaut en diverse andere rassen. De wijn krijgt slechts acht dagen maceratie. De neus deed denken aan Gamay, in de mond was hij rond maar gestructureerd met veel rode en donkere bessen. De fles Solstício 2018 die ik in december 2022 dronk koppelde elegantie aan kracht. Ingetogen kersen en bessen werd aangevuld met subtiele kruiden, bijeengehouden door zachte tannine en heldere zuren.
QUINTA da FONTE SOUTO
De Alfrocheiro 2019 is de eerste monocépage van het wijngoed. De handgeplukte druiven worden licht gekneusd en vervolgens vergist. Na een korte maceratie om wat meer tannine te onttrekken, ook uit de pitten, rust de wijn 11 maanden in eikenhouten vaten van 400 liter. De wijn heeft een rozige, muntachtige neus met frisse tonen van donkere bessen en aardbei en een ondertoon van vuursteenachtige mineraliteit met in de verte een vleugje grafiet. De royaal aanwezige tannine is fijn en rond. De wijn heeft een vrij volle body en een lange afdronk.
VITOR CLARO
Voor Claro’s rode Hortas 2021 worden de hele trossen (van een op het zuiden gericht perceel) gefermenteerd in traditionele kastanjehouten vaten zonder toevoeging van industriële gisten. Wanneer de vergisting vertraagt, worden de druiven geperst en gedeeltelijk overgeheveld naar roestvrij staal. Het vatmonster dat ik proefde had een jeugdige blauwige blos. In de neus en de mond was hij steenachtig-mineraal met kersen en garrigue-achtige en kruidige tonen. De wijn had koele, zijdezachte tannine, maar niet zonder grip, en bevatte net genoeg energieke zuren (ondanks de warme ligging van de wijngaard).
SUSANNA ESTEBAN
Tiro o Véu is een amfoorwijn gemaakt van een field blend van lokale druivenrassen. De druiven worden deels geperst, 30 procent wordt in zijn geheel, dus inclusief de schillen en pitten, aan most toegevoegd. Het schilcontact geeft de wijn zijn mooie gouden kleur en een fijne, elegante textuur. Aroma’s en smaken van sinaasappel, sinaasappelschil, bloesem en tarte tatin worden aangevuld met een hartige noot en benadrukt door wat ziltigheid. Zachte maar frisse zuren. Zeer goed als spijsbegeleider en, voor wie ze niet kent of denkt er niet van te houden, een goede kennismaking met schilcontactwijnen.
Bart de Vries
Importeurs:
Rui Reguinga – Tamis Wijnen & Vino Via
Cabeças de Reguengo – The Wine Spot en Far Out Drinks
Susanna Esteban – Horizon Wines
Vitor Claro – De Wijnwinkel
Quinta do Fonte Souto – Rosalie.Lammers@SymingtonNetherlands.com
