Tussen Nackenheim en Nierstein ligt een beroemd Duits terroir: der rote Hang (of Roter Hang). Zijn naam komt van de rode kleur van de bodems op de imposante helling, die grotendeels op de Rijn kijkt. En zijn faam was eind achttiende eeuw al groot. Na jaren van een zekere malaise is de Roter Hang weer helemaal terug van weggeweest dankzij grandioze Riesling.
Imposant is de zo’n 5 kilometer lange helling zeker, vooral van bovenaf. Voor een snelle indruk hoef je alleen maar vanuit Nackenheim via de Weinbergstrasse en de Adam-Winkler-Strasse naar het Nackenheimer Ehrenkreuz te wandelen, bovenop de Rothenberg. Vandaar heb je een prachtig uitzicht naar beneden en vooral zuidwaarts, richting Nierstein. Pettenthal en Hipping liggen verderop, ’s ochtends volop in de zon en ’s avonds in de schaduw. Boven Nierstein draait de helling van de Rijn weg en komen de wijngaarden steeds meer op het zuiden te liggen.
Geschiedenis: roem en neergang
Uiteraard wisten de Romeinen de Roter Hang al op waarde te schatten voor wijnbouw, maar eind achttiende eeuw waren de wijnen van Nierstein en de Roter Hang écht beroemd. In Goethes Oer-Faust vraagt Faust in Auerbachs Keller aan de kikker wat voor wijn hij wil drinken, en die antwoordt: ‘He! He! So ein Glas Rheinwein, Ächten Niersteiner.’ Ook Goethes vriend Schiller geeft in een gedicht aan dat Nierstein ‘beroemde wijn’ maakte. Eind negentiende, begin twintigste eeuw hoorde Niersteiner zelfs bij de duurste en gewildste wijnen van Duitsland.
Die wijnen waren anders dan die van nu, vertelt Johannes Hasselbach van Weingut Gunderloch uit Nackenheim, een van de topproducenten van de Roter Hang: ‘De klassieke wijn Niersteiner Stil had 25-30 gram restsuiker per liter, maar smaakte vrij droog, zoals feinherb nu, door levendige zuren. De stijl van de wijnen was ook sterker beïnvloed door botrytis (botrytis kwam meer voor en kon minder goed bestreden worden, red.). De wijnen waren dus zoeter, ook de Spätlese en Auslese.’ Bovendien waren ze niet gemaakt van 100% riesling, zoals tegenwoordig, maar waren doorgaans een field blend waarin vooral ook silvaner een rol speelde.
Na de historische glorietijd verdrongen de oorlogen hoge wijncultuur naar de achtergrond en tijdens en na de wederopbouw lag, zoals bekend, de nadruk niet op kwaliteitswijnbouw. Ook waren als gevolg van de invoering van de Grosslagen in de vaak verguisde Duitse wijnwetgeving van 1971 bepaalde herkomstbenamingen geen garantie meer voor kwaliteit. Net als de Grosslage Michelsberg in het geval van Piesport heeft de Grosslage Niersteiner Gutes Domtal – waarvan de wijngaarden van de Roter Hang overigens geen onderdeel uitmaken – de goede naam van het wijndorp Nierstein verkwanseld. Billig Rijntoerisme deed de rest.
Renaissance
In de jaren 80 en 90 slonk de reputatie van de wijnen van het Rheinfront, de historische naam voor de wijnbouwzone aan de Rijn tussen Mainz-Laubenheim en Mettenheim waarvan de Roter Hang het beroemdste deel vormt. De naam Rheinfront werd trouwens vervangen door Rheinterrasse, dat minder militaristisch klinkt. Carolin Spanier-Gillot van Weingut Kühling-Gillot, ook een topproducent uit Nackenheim, herinnert zich die tijd: ‘In de jaren 90 wilde iedereen van zijn steile wijngaarden op de Roter Hang af en konden we voor weinig geld percelen in de beste Einzellagen van de Roter Hang kopen. Nu verkoopt niemand meer en zijn de prijzen vertienvoudigd.’
De renaissance van de Roter Hang begon volgens Carolin zo rond 2010 echt vorm te krijgen. Tekenend was de komst van Topwinzer Klaus Peter Keller. Hij kocht in 2009 percelen van Franz Karl Schmitt (die geen opvolging had) in Pettenthal en Hipping: twee van de beste, mooiste en steilste wijngaarden van de Roter Hang. Ook de ontwikkeling in kwaliteit en stijl van de al genoemde Gunderloch en Kühling-Gillot plus de opkomst van jonge, andersdenkende wijnboeren als Kai Schätzel (Weingut Schätzel), maken dat de wijnen van de Roter Hang beter, diverser en spannender zijn dan ooit.
Warme jaren
De basis van de kwaliteit zit hem duidelijk in het bijzondere terroir. Het lokale klimaat, beïnvloed door de Rijn, is nog steeds gunstig voor riesling en de ligging op het oosten tot zuidzuidoosten wellicht zelfs een klein voordeel in deze tijd. Toch waren ook hier de laatste jaren buitengewoon warm, droog en zonnig –zelfs als we het opmerkelijk koele en natte 2021 meetellen. De gemiddelde temperatuur in het groeiseizoen (april-september) over 2015-2021 bedraagt 17,7 ºC – vergelijkbaar met het hart van de Pfalz – en de jaarneerslag was gemiddeld 503 millimeter. Qua zonuren waren de laatste jaren ook heel goed: gemiddeld 2077 uur, met als topjaar het zeer warme 2018 met maar liefst 2223 uur. (Deze gegevens komen van een weerstation in de wijngaard Kreuz van Oppenheim, die klimatologisch voldoende model kan staan voor de Roter Hang.)
Rood gesteente
Maar het echt bijzondere van de Roter Hang zit ’m uiteraard in zijn bodems en basisgesteente. De plaatselijk zeer dunne rode leembodem, rijk aan ijzeroxiden (hematiet) en met veel kleine stukjes gesteente, is vergelijkbaar met een sterk verweerde leisteenbodem en wordt daarom vaak roter Schiefer genoemd. Deze bodem heeft zich gevormd op een bijzondere rotsformatie, de Niersteiner Formation. In feite gaat het om een klein oostelijk deel van het Saar-Nahe-Becken, een bekken met afzettingen van kleisteen en vooral zandsteen uit het vroege perm. Dat was een warme periode met veel vulkanisme: vandaar de rode kleur van het gesteente. Zowel de steenlagen als de geologische periode worden wel aangeduid als Rotliegend(es), een naam die dus verwijst naar het rode zand- en siltsteen, maar ook naar een geologisch tijdvak van zo’n 300-260 miljoen jaar geleden en dat grotendeels overeenkomt met wat we nu het cisuralien noemen.
De rode gesteenten van het Saar-Nahe-Becken, lokaal ook bestaand uit het vulkanische gesteente ryoliet, dagzomen vooral in het westelijk deel van het bekken, met als opmerkelijke voorbeelden de Rotenfels bij Bad Kreuznach aan de Nahe en de Goldenes Horn bij Siefersheim. In het overgrote deel van Rheinhessen ligt het rode gesteente diep verborgen onder de latere afzettingen van kalksteen, mergel en löss van het Mainzer Becken. Maar aan het eind van het tertiair werd door tektonische onrust een klein deel van de oostelijke rand van het Saar-Nahe-Becken opgedrukt en kwam weer aan de oppervlakte te liggen. Dat deel is nu de Roter Hang. De wijn ervan is bijzonder, met een herkenbaar eigen karakter. Daarover verderop meer.
Afzonderlijke Lagen
Eerst wil ik verder inzoomen op de Roter Hang door te kijken naar de afzonderlijke delen ervan. Over welke Einzellagen er allemaal precies bij horen, bestaat wel wat onduidelijkheid, viel me op. Zelfs producenten weten het niet zeker. Over een zevental bestaat geen twijfel (van noord naar zuid): Rothenberg, Pettenthal, Brudersberg, Hipping, Ölberg, Heiligenbaum en Orbel. Drie andere individuele wijngaarden, Kranzberg, Glöck en Schloss Schwabsburg, staan niet in alle opsommingen. Volgens Daniel Deckers, wijnhistoricus en redacteur van de Frankfurter Allgemeine Zeitung, behoren ze strikt genomen niet tot het pure Rotliegendes, maar de vereniging Wein vom Roten Hang telt ze wél mee. En dan zijn er nog kleine wijngaarden als Goldene Luft, een wijngaard van Weingut Freimuth uit de Rheingau van slechts 0,5 hectare, helemaal omsloten door Hipping. Of Zehnmorgen, een Grosse Lage van de VDP met Weingut St. Antony als een van de eigenaren. Die ligt op kalkmergel en heeft dus weinig gemeen met de Roter Hang.
De grote vijf
Een vijftal wijngaarden verdient extra focus. Allereerst Pettenthal, menigmaal genoemd als beste en meest begeerde van alle wijngaarden op de Roter Hang. Het is in ieder geval overwegend de steilste, met dunne, arme, fijn verweerde bodems. Het hoogteverschil bedraagt er zo’n 55 meter, van 90 meter onder- tot 145 meter bovenaan. De percelen liggen vooral op het oosten, maar bij de Brudersberg draait een klein deel naar het zuiden toe. Een deel van die zuidhelling is trouwens Brudersberg Grosse Lage van de VDP. De naam komt waarschijnlijk van de vele padden (Petten) die jaarlijks door de wijngaard trokken. Diverse goede producenten mogen zich rijk rekenen met percelen in Pettenthal, zoals Kühling-Gillot, Gunderloch, Schätzel en Keller. Ook Raddeck, St. Antony, Louis Guntrum, Eckehart Gröhl, Staatliche Weinbaudomäne Oppenheim en Rappenhof maken er goede wijnen.
De Rothenberg ligt ten noorden van Pettenthal, en de naam behoeft geen uitleg. De wijngaard begint al in Nackenheim, maar het Filetstück (beste deel) dat ook Grosse Lage van de VDP is, ligt tegenover de zuidpunt van het eilandje Kisselwörth in de Rijn. Dat deel is smal, met een gemiddeld stijgingspercentage van ongeveer 25%, maar lokaal is het stijgingspercentage 70%! Rothenberg is met name befaamd om de wijnen van topproducenten Gunderloch en Kühling-Gillot.
Ten zuiden van Pettenthal vind je de derde zeer begeerde Einzellage van de Roter Hang: Hipping. In Hipping – de naam zou ‘geitenheuvel’ betekenen – loopt de helling langzaam maar zeker van het oosten naar het zuiden, waardoor wel gezegd wordt dat Hipping twee gezichten heeft. Ook als je de helling van beneden naar boven beschouwt (90-175 meter), kun je spreken van twee delen. In de hogere delen, die als de beste worden gezien, gaan de rode, zeer fijn verweerde leisteenbodems tot 1 meter diep; onderaan ligt een 6 tot 8 meter diepe laag rode leem op het Rotliegend. Ook in Hipping zijn veel van de beste producenten actief, van Kühling-Gillot, Gunderloch, Schätzel en Keller tot Lisa Bunn en St. Antony.
Met Ölberg komen we echt bij Nierstein. De wijngaard ligt grotendeels ‘boven’ het dorp en kent meerdere niveaus. Veel delen van Ölberg, met 48 hectare de grootste Einzellage van de Roter Hang, worden gebruikt voor dorpswijn. Die kan excellent zijn, zoals onder andere de Niersteiner Riesling van Wittmann bewijst (uit Ölberg en Orbel). De hogere delen, zo rond de 120-meterlijn, zijn veelal Grosse Lagen van de VDP. De helling ligt op het zuidoosten en krijgt veel zon. Samen met de diepere bodems geeft dit krachtige wijnen. Wellicht verwijst de naam zelfs naar hun soms olieachtige structuur. Ook hier werken veel goede producenten, onder meer Kühling-Gillot, Gunderloch, Schätzel, Lisa Bunn, Rappenhof, Eckehart Gröhl en Staatliche Weinbaudomäne Oppenheim.
Ten slotte gaan we naar het zuidwestelijke eind van de Roter Hang, naar Orbel, de wijngaard die het verst is verwijderd van de Rijn. Hij ligt grotendeels op het zuidzuidoosten en kent een flink hoogteverschil (90-170 meter). Ook hier verwijst de naam naar de kracht van de wijnen: Orbel komt van Ölbel, een krachtige, stoere kerel. De beste wijnen zijn inderdaad heerlijk krachtig en relatief rond, met grote diepgang, zoals de Orbel Riesling van Raddeck bijvoorbeeld. Ook hier heeft Kühling-Gillot aanplant, net als onder andere Lisa Bunn en St. Antony.
Persoonlijke stijl
Naar wat bodems bijdragen aan wijnstijl, is inmiddels behoorlijk wat onderzoek gedaan. Volgens Ulrich Fischer, de bekende professor en aroma-expert uit Neustadt, hebben droge Rieslings van Rotliegendes vaak aroma’s van kruidige veldbloemen, buxus, honingmeloen en rode appels, en zijn ze rokerig en mineralig, met ronde zuren. Ze hebben wat langer de tijd nodig om zich te openen dan Rieslings van grijze of blauwe leisteen. Carolin Spanier-Gillot is getrouwd met Hans Oliver Spanier van Battenfeld-Spanier, een bedrijf dat wijnen maakt van kalkrijke terroirs in het uiterste zuiden van Rheinhessen. Daarom kan ze de Rieslings van de Roter Hang goed vergelijken met die van kalksteen. ‘Riesling van kalksteen heeft een zoutigheid die je in wijnen van de Roter Hang niet zo terugvindt’, legt ze uit. ‘Daarbij is de wijn van kalk nerveuzer en levendiger. De Rieslings van de Roter Hang ‘golven’ lang door, zijn kruidiger en misschien wel romiger. Rieslings van beide bodems kunnen enorm goed rijpen.’
De stijl van een wijn wordt natuurlijk ook bepaald door de producent. En hoe zo’n wijn op mij overkomt, wordt eerlijk gezegd ook enigszins bepaald door hoe de maker op mij overkomt. Drie voorbeelden. De wijnen van Kühling-Gillot hebben prachtig fruit, structuur, frisheid, diepgang en lengte; ze zijn heel compleet en van het hoogste niveau. Als ik er één woord voor moet kiezen, is dat: precisie. Voor de verfijnde, zuivere wijn van Johannes Hasselbach van Gunderloch zou ik kiezen: elegantie. En voor de extravagante, soms wat oxidatieve Riesling van Kai Schätzel: spannend.
Ook zoet(er)
Tot dusver heb ik het vooral gehad over droge Riesling. Droge Riesling is steeds belangrijker geworden, ook door het succes van het Grosses Gewächs. Grosse Gewächse en andere droge Lagenrieslinge zijn de laatste tien jaar voor velen dé referenties van de Roter Hang. Maar er worden meer wijntypen gemaakt op de Roter Hang die hun herkomst eer aan doen. Relatief recente wereldfaam was er onder meer voor drie Trockenbeerenauslesen van Gunderloch: Rothenberg Riesling TBA uit 1992, 1996 en 2001 kregen allemaal 100 punten van Wine Spectator, destijds groot nieuws. En hoewel Johannes Hasselbach meer dan zijn vader Fritz de nadruk legt op echt droge wijnen, maakt ook hij heerlijk (edel)- zoet, als het jaar het toestaat.
Een andere wijncategorie die absoluut alle aandacht verdient, is Riesling Kabinett. Klaus Peter Keller maakt prachtige, zeer levendige Kabinett uit Hipping en Pettenthal, wijnen met grote diepgang ook. Een minstens zo grote fan van ‘Kabi vom Roten Hang’ is Kai Schätzel. Hij legde me eens uit wat het geheim is: ‘Laagalcoholische wijnen kun je alleen maken als je groeikracht uit de wijngaard haalt. De planten moeten kleiner worden en beter in balans komen. Dan wordt de waterbalans beter en is groene oogst niet meer nodig: er wordt dan van nature niet meer te veel geproduceerd. De druiven zelf worden ook anders. Hun schillen zijn dikker en de wijnen hebben meer extract.’ En dat heb je nodig voor grote Kabinett: veel extract bij weinig alcohol. Kais Kabinett uit Pettenthal, bijvoorbeeld 2017, is een van de gaafste eigentijdse wijnen van de Roter Hang.
Doen! Wandelen en Weinpräsentation
Het eerste wat je zou moeten doen bij een bezoek aan de Roter Hang is wandelen. Of je nou vanuit het drukkere Nierstein of het minder drukke Nackenheim omhoog loopt, maakt niet uit. Na een minuut of tien word je beloond met prachtige uitzichten. Over de Roter Hang zelf, maar ook over de Rijn en het imposante stroomgebied ter plaatse. Bij helder weer kun je Frankfurt met zijn skyline zien liggen, en verderop het Odenwald en de Spessart. Idealiter zorg je dat je in de buurt bent tijdens de Weinpräsentation am roten Hang. Dat evenement wordt ieder jaar – behalve dit jaar uiteraard – in juni georganiseerd, in de wijngaarden van de Roter Hang. Je kunt op zaterdag en zondag van 11.00 uur ’s ochtends tot zonsondergang bij zes haltes talloze wijnen van de Roter Hang proeven (en hele flessen kopen!) en kleine gerechtjes en snacks eten. Later op zaterdagavond begint het feest van de jongere wijnboeren in de Fockenberghütte, die tot Riesling Lounge wordt omgetoverd. Echt een bijzondere ervaring, op een magische plek.
Producenten en wijnen
In dit kader mijn persoonlijke favorieten, met per producent een wijn die je beslist een keer gedronken moet hebben, wat mij betreft.
Weingut Schätzel
Kai Schätzel lijkt een rebel, maar is ook genuanceerd en beschikt over zelfkennis. ‘Ik ben nog steeds aan het leren, vandaar dat ik soms Querkopfwein (‘non-conformistische wijn’) maak.’ Hij weet wel wat hij wil: ‘Wijnstijl is aanpassing aan klimaatverandering. Ik wil koele wijnen uit warme wijngaarden.’ Ze moeten puur en intens zijn, en zuren zijn heel belangrijk. Zijn visie proef je in al zijn wijnen, maar wat mij betreft het best in de onderstaande.
Pettenthal Riesling Kabinett 2017 17,5 pnt
Nog meer finesse en intensiteit dan zijn Hipping; fijn bloemig en kruidig, iets citrus, beetje vuursteen; zeer intens, spannend zoetzuur, schitterende zuren, ziltige ondertoon, heel fijn.
(Neerlands Wijnhuis)
Weingut Keller
Over Klaus Peter Keller, zijn wijngoed in Flörsheim-Dalsheim en zijn grootse wijnen is al heel veel geschreven, ook in Perswijn (zie 2017-6). Daarom nu in één woord: Ausnahmewinzer. Hoe uitzonderlijk goed hij is, bewees hij zodra hij Riesling uit Pettenthal en Hipping ging maken. Nog levendig herinner ik me deze wijn.
Hipping Riesling Grosse Lage 2015 18 pnt
Zeer compacte, fraaie geur, kruidig, vuursteen, zeer boeiend maar op slot; enorm intens, dit is zeer mineralig, dit is grote terroirwijn, wat een structuur, wauw.
(Clarijs Fine Wine Selections)
Weingut Raddeck
Een minder beroemde producent, die heerlijke Riesling van de Roter Hang maakt. Erg aantrekkelijk bijkomend voordeel: ze zijn heel betaalbaar. Stefan Raddeck en zijn vrouw Anna-Karina studeerden beiden aan Geisenheim en namen het wijngoed in 2006 over van Stefans ouders. In 2009 lieten ze een prachtige wijnmakerij bouwen ten zuiden van Nierstein, in de wijngaard Paterberg. Vandaar hebben ze een schitterend uitzicht op de Roter Hang en hun percelen in Orbel, Heiligenbaum, Hipping en Pettenthal.
Riesling Orbel Edition S 2018 16 pnt
Mooi rijp fruit, rode appels, abrikozen, rokerig; vol en rond, kruidig en zoutig.
(Karakter Wijnimport, andere wijnen ook bij AWWijn)
Weingut Kühling-Gillot
Ook Kühling-Gillot is gevestigd in Nackenheim en wordt geleid door Carolin Spanier-Gillot. Haar man Hans Oliver maakt de wijnen. Ik had het voorheen al over hun precisie. Die ervaar je ook als je op het mooie domein komt proeven: alles is tot in de puntjes verzorgd. Als je geluk hebt, krijg je de Blanc de Blancs Extra Brut van Battenfeld-Spanier aangeboden; een waanzinnige wijn. Maar het gaat om Roter Hang en dan moet ik één wijn absoluut aanbevelen. Hij is helaas zeldzaam en verre van goedkoop, maar waarschijnlijk wel de meest intense terroirwijn van de Roter Hang.
Rothenberg Riesling Grosses Gewächs Wurzelecht 2018 18 pnt
Concentratie, mooi rijp, rokerig, abrikoos, kruidige veldbloemen, typisch Roter Hang; krachtig, kruidig, veel diepgang, wijn met echt eigen karakter, heel lang.
(Wijnhandel Koninginneweg)
Weingut Gunderloch
Sinds 2013 heeft Johannes Hasselbach de leiding over dit beroemde domein uit Nackenheim. Johannes is een geëngageerd man, tevens de nieuwe voorzitter van de VDP.Rheinhessen en aanvoerder van de vakgroep voor duurzaamheid van de VDP, samen met Franz Wehrheim (Pfalz). Hoewel hij andere wijnen maakt dan zijn beroemde vader, droger en met meer terroirinvloed, ziet hij zichzelf net als de vijf voorgaande generaties: als iemand die ‘in dienst is van de wijngaard’. ‘Al die generaties zijn verschillend, maar we zijn verenigd in de hoofdzaak: recht doen aan de Rothenberg en die tot leven brengen in onze wijnen.’ Daarbij is de overstap naar biologische wijnbouw vanzelfsprekend belangrijk en beter dan ooit mogelijk, in het huidige klimaat. Ook spontane vergistingen zijn nu standaard.
Rothenberg Riesling Grosses Gewächs 2017 17,5 pnt
Prachtige geur, rijp maar verfijnd, goed fruit, kruidig, wilde bloemen; grote inhoud, kruidig en iets rokerig, pikante zuren, lang.
(Anfors Imperial)
Lars Daniëls MV
NB: dit artikel verscheen eerder in Perswijn 2020-4; ook de meest actuele jaargangen van de genoemde wijnen zijn zeer aan te bevelen.
