Vorstschade

Nu het zomer is, lijkt het voor grote delen van de Europese wijnbouw problematische voorjaar al weer ver weg. Maar zoals in een gebied als Chablis bijvoorbeeld blijkt, gaat dat voor de wijnboeren uiteraard niet op. Er hangen plaatselijk maar heel weinig druiventrossen aan de planten, en wat er hangt, heeft vaak een flinke achterstand in ontwikkeling. De grote schimmeldruk door het natte weer maakt de situatie alleen maar meer penibel. Dus is het goed om nog eens te kijken naar de vorstschade van eerder dit jaar. Joep Speet, Magister Vini en sourcing manager bij Delta Wines, heeft een verhelderend stuk geschreven.

Frankrijk is dit jaar in april opnieuw opgeschrikt door nachtvorst. Ditmaal lijkt de schade groter dan ooit tevoren, ook omdat bijna alle gebieden, van noord tot zuid, er last van hebben gehad. Die schade bestaat uit een groot opbrengstverlies: de scheuten en voorlopers van de bloemen komen niet uit. Veel druivenrassen geven wel tweede uitloper en daardoor een nabloei maar die is altijd beperkt in hoeveelheid en moet wel rijp kunnen worden.

De vorstschade die aan de druivenstokken ontstaat, komt ook voort uit de klimaatverandering. Dat lijkt tegenstrijdig: vorstschade door opwarming van de aarde. Toch hebben ze wel degelijk met elkaar te maken. Doordat er al een warme periode is in februari of maart, start de sapstroom vroeg en beginnen dus ook de knoppen en bladscheuten zich te ontwikkelen. Komt er daarna nachtvorst, dan is de schade veel groter dan wanneer die warme periode er nog niet was geweest. Het is dus niet zozeer dat die nachtvorst vaker voorkomt in april maar wel dat deze veel meer schade aanricht omdat de stokken veel verder in hun ontwikkeling zijn. Dat proces kan nog worden verergerd als de druiventeler gebruik maakt van rassen die vroeg rijpend -en vroeg uitlopend- zijn, zoals veel hybriden.

Doet het moment van die nachtvorst ertoe? Doet die nachtvorst zich altijd op min of meer dezelfde manier voor? Wat is ertegen te ondernemen?

Het moment van de nachtvorst

Het moment van de nachtvorst doet er zeker toe. In het algemeen geldt hoe later des te meer schade. Hoe later de vorst des te verder de stokken in ontwikkeling zijn en ook hoger gelegen, koelere wijngaarden zullen dan schade oplopen. Bovendien krijgen eventuele tweede uitlopers minder kans de volledige cyclus van de plant te doorlopen inclusief het rijp krijgen van trossen.

Een gebied als Valle Isarco (Eisacktal) in Alto Adige is dit jaar de dans ontsprongen, omdat de nachtvorst relatief vroeg viel (in de eerste volle week van april) en de stokken er nog niet volledig uit hun winterslaap waren. Een warmer gebied als Bolgheri aan de Toscaanse kust kende veel meer problemen, doordat de bladvorming hier al veel verder ontwikkeld was.

Verschillende typen nachtvorst

Helaas doet de nachtvorst zich niet altijd op dezelfde manier voor en dat betekent dat de remedies dus niet altijd hetzelfde kunnen zijn. Meestal is de vorst in april een vorm van uitstraling: de warmte van de dag wordt uitgestraald door een wolkeloze hemel en de koude lucht slaat neer. De vorst die dit jaar de Bourgogne heeft getroffen, was duidelijk anders dan de afgelopen jaren. Er was een stevige noordoostenwind bij betrokken, terwijl het de afgelopen jaren juist vrijwel windstil was.

Dat heeft ertoe geleid dat de vorst nu de heuvel op werd geblazen, waar deze normaal zakt tot het diepste punt. Dat is om twee redenen vervelend: de schade vond nu vooral plaats bij de beste wijngaarden, terwijl die andere jaren vooral plaatsvond bij de in de vlakte gelegen mindere wijngaarden. Daar komt bij dat de bodem van de wijngaarden in de vlakte doorgaans het meeste water bevat en een bodem met veel water koelt minder snel af. Dus de wijngaarden op de drogere helling zullen sneller vorstschade oplopen.

Een andere indeling van de manier waarop de vorst toeslaat is die in ‘black frost’ en ‘white frost’. Bij de gevreesde ‘black frost’ is de luchtvochtigheid zo laag, dat er vocht wordt onttrokken aan de knoppen dat in ijs wordt omgezet en de knoppen dus verdrogen. De uitlopers en knoppen zullen snel zwart kleuren, vandaar de naam. Bij ‘white frost’, die meestal voorkomt, gaat voorjaarsvorst gepaard met een hogere luchtvochtigheid, waardoor verdroging niet zo snel plaatsvindt omdat er neerslaand vocht is.

Remedies

De maatregelen vallen uiteen in preventieve maatregelen en maatregelen die tijdens de vorstperiode kunnen worden genomen.

Preventief

Van tevoren moet de druiventeler goed vaststellen waar de wijngaard wordt aangelegd en hoe. Een wijngaard op een helling waar de vorst nog verder kan dalen zal minder last hebben van uitstralingsvorst. Belangrijk is dan wel de onderkant van de wijngaard open te laten zodat de kou verder naar beneden kan en dus geen barrière op te werpen.

Een andere maatregel is dat de druiventeler in een gebied met een hoog vorstrisico een loofwand kan hanteren die hoger start. Hoe verder van de grond af, des te hoger de temperatuur: een meter boven de grond is het gemiddeld al zo’n twee graden minder koud. 

Een andere preventieve maatregel is om de wintersnoei lang uit te stellen. Een stok die in februari is gesnoeid zal later uit de winterslaap komen dan één die al in december is gesnoeid. 

Ten slotte kan de snoeier een reserve-uitloper bij de wintersnoei laten staan en naar boven laten wijzen en pas na de laatste kans op vorst naar beneden buigen. 

Vlak voor de vorst is het openwerken van de bodem een onverstandige beslissing. Een luchtige, opengewerkte bodem is droger en veel kwetsbaarder voor vorst dan een compacte, vochtige bodem.

Maatregelen tijdens de vorst

Er zijn diverse maatregelen die tijdens de vorst kunnen worden genomen. In een zeer droog gebied kan de druiventeler kort voor de vorst de bodem besproeien: een natte bodem geeft minder kou af. Dit wordt bijvoorbeeld in Chili gedaan.

Bekend zijn de plaatjes uit Chablis waar alle kacheltjes, kandelaars en vuurpotten een prachtig lichtspel geven. Afgezien van het feit dat deze maatregel milieutechnisch niet erg aan te raden is (hoewel het een beetje van het type kandelaar afhangt hoe schadelijk deze is), is dit een dure oplossing. Milieuvriendelijke kandelaars kosten al snel zo’n € 2.500 per hectare. Bovendien helpt het tegen een vorst van gemiddeld -4 tot -5 ºC, terwijl de afgelopen jaren de temperaturen regelmatig tot -6 of -8 ºC daalden.

Een andere optie is afgekeken van de Nederlands fruittelers: het beregenen van de knoppen en scheuten. Als de sproeiers voldoende fijn vernevelen, zet zich ijs vast rondom de knoppen en scheuten. Als het ijs zich vormt, komt stollingswarmte vrij, waardoor de knop of uitloper niet bevriest. Dit is wellicht de beste remedie (helpt tot rond -8 ºC) maar één met grote investeringen: afhankelijk van hoe groot het gebied is dat de druiventeler wil benevelen en hoe diep het grondwater zit, zal zo’n systeem een investering vergen van ongeveer € 5.000 tot € 8.000 per hectare. Voordeel is dat het systeem ook benut kan worden bij droogte in de zomer. Dit is bij jonge stokken overal toegestaan.

Er zijn ook systemen die erop zijn gericht luchtcirculatie teweeg te brengen. Zo kan een helikopter op pakweg 30 tot 50 meter boven de grond vliegen, een kostbare oplossing. Er kunnen ook ventilatoren of windmolens aangezet worden die op de grond staan. Zelfs komt het voor met de tractor rond te rijden, de spuitmachine aan te zetten met alleen de blower aan, dus zonder vloeistof.

De gedachte achter deze systemen is dat de meeste vorst in de lente bestaat uit uitstraling, waardoor hogere luchtlagen een stuk warmer zijn dan de lucht dichtbij de grond. Vermenging van die luchtlagen is dan dus effectief. Dit voorjaar ging die vlieger echter in een aantal gebieden niet op, omdat er een stevige noordoostenwind stond die de koude juist de hellingen op dreef. Bij dergelijke winden varieert de koude veel minder per luchtlaag, als je die al vermengd zou kunnen krijgen bij een stevige wind.

Een laatste methode die vooral in de Bourgogne wordt gebruikt is het aansteken van hooibalen voordat de zon opkomt. De gedachte hierachter is dat als er vocht in de lucht zit dat is neergeslagen op de knoppen en scheuten en dus enige bescherming heeft geboden, de knoppen en scheuten verbranden als de zon erop gaat schijnen. Het ijs werkt dan als een vergrootglas waardoor verbranding extra snel plaatsvindt. De rook moet dat directe zonlicht voorkomen. Deze methode is goedkoop maar niet erg milieuvriendelijk doordat het leidt tot enorme rookwolken. Daardoor is er veel discussie over deze methode.

Joep Speet MV