Julien Schaal, talentvol wijnmaker in de Elzas én in Zuid-Afrika, vatte het bondig samen: “Verschillen tussen wijnen op basis van terroir draaien in Zuid-Afrika vooral om klimaat. In de Elzas draait alles om bodem.” Ik ben het steeds meer met hem eens. Bodem en geologie spelen in de Elzas een bepalende rol als het om wijnstijl gaat.
Dat wil uiteraard niet zeggen dat klimaat er niet toe doet. De Elzas is gezegend met een bijzonder gunstig klimaat voor wijnbouw. De wijnbouwzone ligt in de luwte van de Vogezen, een gebergte dat in het centrale en zuidelijke deel hoogten van meer dan 1300 of soms 1400 meter bereikt. Weersinvloeden van de Atlantische oceaan zijn daardoor gering. Doordat de Vogezen vrijwel overgaan in het Pfälzer Wald, is de Elzas ook behoorlijk beschermd tegen kou uit het noorden. In het oosten vormt het Zwarte Woud een natuurlijke barrière. Vanuit het zuiden kan via de zogenaamde Bourgondische Poort, het dal van de Doubs tussen de Vogezen en de Jura, wel lucht het Rijndal binnendringen, maar dat betreft vooral warme, zelfs mediterrane lucht, die bijdraagt aan het relatief warme klimaat van de Elzas. Van Straatsburg tot Mulhouse kent het gebied een gemiddelde jaartemperatuur van bijna 11 °C. In de beste wijngaarden kan dat zomaar een halve of hele graad meer zijn.
Droog en zonnig
De Vogezen zijn aan de westkant niet zo steil, maar aan de Elzaszijde juist wel. Wolken vanuit het westen hebben ruim de tijd hun neerslag kwijt te raken voordat ze de Elzas bereiken. De jaarlijkse neerslag varieert van bijna 800 mm in het zuiden (zoals in Mulhouse, dat minder beschut ligt) tot 500 mm in het hart van de Alsace viticole, bij Colmar. Dat laatste deel is het warmst en het droogst, zeker op plaatsen waar de wijngaarden dicht tegen de Vogezen aan liggen, zoals in Grand Cru Eichberg bij Eguisheim. En waar relatief weinig wolken zijn, is relatief veel zon. Veel delen van de Elzas hebben zo’n 1800 zonuren per jaar.
Geringe verschillen
De klimatologische omstandigheden zijn niet overal in de Elzas hetzelfde, maar de verschillen zijn vrij gering. Het noordelijke deel van de wijnbouwzone is iets minder warm en krijgt wat meer neerslag dan het centrale deel, vooral doordat de Vogezen in het noorden wat minder hoog zijn. Het zuiden is iets minder droog dan het centrale deel. Uiteraard spelen ook de hoogte en de expositie van de wijngaarden een rol, maar ook die zorgen niet voor heel grote verschillen. Veel grands crus liggen tussen 200 en 400 meter boven zeeniveau en zijn op het zuiden tot zuidoosten gericht. Een verkoelend effect op lokale klimaten hebben vooral rivier- en beekdalen, waardoorheen vooral ’s avonds koele berglucht uit de Vogezen wordt aangevoerd.
Complexe geologie
De bodems van de Elzas zijn net als die in andere wijngebieden gevormd door de manier van bewerken en bepaald door de geologie. De (basis)bodems hebben door hun pH, structuur en textuur direct invloed op de druivenplanten en indirect op de wijnen. Zo’n 300 miljoen jaar geleden, in het carboon, vormden de Vogezen en het Zwarte Woud één plateau, als westelijk onderdeel van het zogenaamde Moldanubicum. Het dominante gesteente daarvan is graniet, met een metamorfe vorm daarvan, gneis. In de perioden trias en jura (250 tot 150 miljoen jaar geleden) werden daaroverheen, als sedimenten van warme (binnen)zeeën, achtereenvolgens (bont)zandsteen (grès), kalksteen (calcaire) en klei- en kalkmergel (respectievelijk marnes du Trias en marnes du Lias) afgezet.
Zo’n 50 miljoen jaar geleden werd het genoemde plateau door tektonische activiteit omhoog gedrukt en ontstond een groot middelgebergte. Door de druk van de opkomende Alpen en lokaal vulkanisme ontstonden breuken (failles) en zakte het centrale deel steeds verder in. Aldus werd de Boven-Rijnslenk gevormd, het dal waardoor nu de Rijn stroomt. Terwijl het centrale deel inzakte en deels volliep, werden de randen (Vogezen en Zwarte Woud) verder opgestuwd tot
ware gebergten. De zachtere secondaire afzettingen uit het trias en de jura erodeerden – mede door glaciale verwering tijdens ijstijden – en verdwenen van de hogere delen van de Vogezen. De hardere primaire gesteenten (zoals graniet) kwamen daarbij weer aan de oppervlakte. In de lagere noordelijke Vogezen domineert nog zandsteen; vandaar de bijnaam Vosges gréseuses. Verder bleven de secondaire afzettingen alleen aan de randen behouden, dus in de voetheuvels van de Vogezen. Daar vindt men dan ook kalksteen en mergel. Nog lager in de Rijnvlakte gaat het vooral om alluviale (zand en grind) en eolische afzettingen (zoals löss).
Bodems in veelvoud
In de wijngaarden worden tegenwoordig dertien verschillende geologische formaties onderscheiden. Graniet en gneis bepalen doorgaans de bodems van wijngaarden die dicht tegen de Vogezen liggen, zoals Schlossberg (Kientzheim-Kaysersberg) en Sommerberg (Nieder-morschwihr). Ook aan de rand van de Vogezen komen sporadisch gesteenten van vulkanische oorsprong voor, zoals in Rangen (Thann). Hier tref je soms ook schist en zandsteen aan, zoals in respectievelijk Grand Cru Kastelberg en Grand Cru Wiebelsberg (beide Andlau). De voetheuvels van de Vogezen zijn een bonte schakering van de secondaire afzettingen zandsteen, kalk en kleimergel, die lang niet altijd netjes op chronologische volgorde van afzetting op elkaar liggen. Grand Cru Schoenenbourg is daar een mooi voorbeeld van, met een basis van gipsmergel uit het trias (Keuper), die is afgedekt met fijne lagen zandsteen, Muschelkalk en mergel uit het lias. Het precieze effect van al deze verschillende basisbodems op de uiteindelijke wijn is lastig te duiden, maar dát het er is, staat buiten kijf.
Tekst & foto’s: Lars Daniëls MV
Voor meer informatie over de Elzas: Vin d’Alsace
