De mens is de tak die hem draagt, in hoog tempo aan het afzagen. Moeder natuur die leven geeft en leven neemt, wordt ernstig bedreigd. Wetenschap en vooral technologie worden in die context met argusogen bekeken. Zal datgene wat ons zoveel vooruitgang bracht op gebied van kwaliteit van leven, niet tegelijk onze ondergang betekenen? Denk aan de klimaatopwarmende CO₂-uitstoot, de tonnen plastiek in onze oceanen en het radioactieve afval uit kerncentrales.
Bevolk de aarde en onderwerp haar, gebood God in het Bijbelse Genesis. Tegenwoordig staat de mens voor het probleem van overbevolking en vindt hij dat we best van de natuur afblijven en respect tonen voor haar evenwichten. Wijn absorbeert de dynamieken van de tijd en vertegenwoordigt ze symbolisch. Vandaar een steeds luider pleidooi voor meer natuurlijkheid in de wijnbouw. Dit pleidooi is waardevol maar er zitten ook addertjes onder het gras.Aristoteles definieert de natuur in het tweede boek van zijn Physica: “In tegenstelling tot de door mensen vervaardigde dingen is de natuur het niet-geconstrueerde, datgene wat zijn beginsel van beweging of verandering in zichzelf heeft, dat wat op eigen kracht werkt en bestaat.” De natuurlijke wijnbouw hangt deze definitie aan als ze stelt dat goede wijn zichzelf maakt, zonder additieven en met minimale menselijke interventie. Alleen deze wijn kan met recht en reden natuurwijn worden genoemd. De impliciete boodschap is dat alle andere wijnen onnatuurlijk zijn. Ook de biologische wijnbouw trekt de kaart van de natuurlijkheid: pesticiden die in de natuur voorkomen, zijn prima en pesticiden die door de mens gemaakt zijn, synthetische stoffen, zijn verwerpelijk. Of: natuurlijk DNA is oké, DNA waaraan gesleuteld wordt, is niet oké. Natuurlijkheid is een term vol waardeoordelen: natuurlijk is goed, onnatuurlijk is slecht. Mensen houden van duidelijkheid maar duidelijk is het geenszins. Voorgaande voorbeelden van natuurlijkheid tonen namelijk dat natuurlijk een zeer relatief begrip is. Ten eerste: wijn wordt vanzelfsprekend niet door de natuur gemaakt. Wijn vereist een aantal essentiële manipulaties van de mens: de wijnstok uit de bossen halen en op een open terrein planten, de druiven in een gesloten ruimte brengen en de natuurlijke overgang naar azijn blokkeren. Ten tweede: natuurlijk doch hoogst giftig koper verzamelen en op de wijnstokken spuiten ter bestrijding van schimmels is geen techniek die door de natuur zelf is bedacht. Ten derde: hoe natuurlijk is het kruisen van allerlei soorten en rassen wijnstokken uit verschillende uithoeken van de wereld om uiteindelijk tot een stok te komen die kan dienen voor een welgekozen doeleinde: betrouwbare opbrengst, hoge ziekteresistentie en tegelijk lekker?
Wat de propagandisten van natuurlijkheid miskennen is de culturele bepaaldheid van wat we natuurlijk of onnatuurlijk noemen. Natuurlijkheid is in belangrijke mate een historische constructie. Dat we een homoseksuele relatie als even natuurlijk beginnen te beschouwen als een heteroseksuele relatie is een culturele verworvenheid. Menselijke ingrepen als natuurlijk of onnatuurlijk percipiëren heeft te maken met conventies, afspraken die we maken over wat kan en mag gemanipuleerd worden. In plaats van palaveren over de meest of minst natuurlijke wijnbouwinterventie, bekijken we beter de wetenschappelijke evidentie voor de efficiëntie van een bepaalde interventie, de graad van milieubelasting ervan (bijvoorbeeld de afbreekbaarheid van een pesticide in de natuur), het gezondheidsrisico voor wijngaardwerker en wijndrinker en de gezondere en effectievere alternatieven. Daarnaast kan het belangrijk zijn te onderzoeken wat de mogelijke belangen zijn van diegene die de interventie verdedigt of contesteert, hetzij commercieel, hetzij ideologisch. Denk aan de recente discussies over het herbicide glyfosaat of Roundup. De natuur of natuurlijke stoffen zijn niet per se goed. De methaan-productie van een koe is perfect natuurlijk maar toch minstens even schadelijk als de CO₂-uitstoot van een wagen of een vliegtuig. De natuurlijke schimmelverdelger koper, toegelaten in de biologische teelt, is bijzonder giftig en breekt niet af in de bodem. Synthetische pesticiden zijn selectiever in wat ze vergiftigen en breken beter af. Trouwens: laat de wijngaard zijn natuurlijke gang gaan zonder gewasbescherming en hij zal nooit gezonde druiven geven. De wijnbouwer stimuleert vele spontane processen in zijn wijngaard, andere zal hij tegengaan met het beste middel dat hij heeft. Net zo in de geneeskunde. Soms zal de arts de natuurlijke processen in het lichaam hun werk laten doen en bevorderen, bijvoorbeeld de immuniteit. Maar soms zal hij er alles aan doen om de natuur een hak te zetten. Een antibioticakuur bijvoorbeeld. Zo weinig mogelijk antibiotica, absoluut, maar soms is het noodzakelijk. Met pesticiden of sulfiet is het niet anders. Of het middel synthetisch of natuurlijk is, maakt in essentie niets uit. ‘Natuurlijkheid’ mag nooit als norm van ons handelen worden gebruikt. De mens moet de norm stellen vanuit zijn wetenschappelijke kennis en vanuit zijn ethisch aanvoelen.
De natuur kent zijn eigen wijsheden, opgebouwd doorheen een lange geschiedenis van natuurlijke selectie en steeds complexer worden zelforganisatie. De mens kan tegelijk zorgen voor de natuur én voor een prachtige wijn als hij met deze organisatie rekening houdt, zich in het geheel invoegt op verstandige wijze. Rationaliteit mag echter nooit verloren gaan in een mist van romantiek. Ideologieën zoals biologische, biodynamische of natuurlijke wijnbouw riskeren irrationeel te worden als ze zich beroepen op het principe van natuurlijkheid. Wijnbouw is een culturele activiteit waarbij we de natuur op een gecontroleerde manier naar onze hand zetten. In wezen is daar niets natuurlijks aan.
Stefaan Soenen
